Γυναικεία ζήλια: Βιολογική πραγματικότητα ή πατριαρχικός μύθος;

Η ζήλια ως κοινωνική κατασκευή

Ο φεμινιστικός λόγος αντιμετωπίζει τη γυναικεία ζήλια, όχι ως βιολογική επιταγή, αλλά, ως κοινωνικό προϊόν. Η πατριαρχική κουλτούρα, μέσα από τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία και την ποπ κουλτούρα, έχει ιστορικά κατασκευάσει τη γυναίκα ως «ανταγωνίστρια» άλλων γυναικών για την εύνοια του άνδρα. Από την «κακιά μητριά» των παραμυθιών μέχρι τα reality shows που προβάλλουν γυναίκες να «σφάζονται» για έναν εργένη, η εικόνα της ζηλιάρας γυναίκας επαναλαμβάνεται με σχεδόν τελετουργική εμμονή.

Σύμφωνα με ανάλυση του Journal of Gender Studies (2021), τα media συμβάλλουν καθοριστικά στην αναπαραγωγή του στερεοτύπου της «γυναικείας μικροπρέπειας». Τα κοινωνικά δίκτυα επίσης ενισχύουν αυτή την αφήγηση, προβάλλοντας τις γυναικείες φιλονικίες ως μορφή ψυχαγωγίας. Το πρόβλημα, όπως επισημαίνει η φιλόσοφος Kate Manne στο έργο της Down Girl (2017), δεν είναι ότι οι γυναίκες ζηλεύουν περισσότερο, αλλά ότι όταν ζηλεύουν, η κοινωνία τις τιμωρεί ηθικά πιο σκληρά απ’ ό,τι τους άνδρες.

Τι λένε οι έρευνες;

Σύμφωνα με πολυετή έρευνα του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν (2020), η ζήλια καταγράφεται σχεδόν σε ισοβαρή ποσοστά μεταξύ ανδρών και γυναικών, με μικρές αποκλίσεις που αποδίδονται κυρίως σε πολιτισμικά στοιχεία. Σε δημοσκόπηση της YouGov (2022) με δείγμα 30.000 ατόμων από 20 χώρες, το 54% των γυναικών και το 52% των ανδρών δήλωσαν ότι έχουν νιώσει έντονη ζήλια μέσα σε μια σχέση, διαφορά στατιστικά μη σημαντική.

Πιο ενδιαφέρουσα, όμως, είναι η διαφορά στον τρόπο έκφρασης. Οι γυναίκες τείνουν να εκφράζουν τη ζήλια τους λεκτικά ή συναισθηματικά, ενώ οι άνδρες συχνά καταφεύγουν σε ανταγωνιστικές ή επιθετικές συμπεριφορές, όπως καταγράφει η μελέτη των DeSteno et al. (2006). Αυτό σημαίνει πως η κοινωνική εκδήλωση της ζήλιας δεν είναι ουδέτερη ως προς το φύλο. Αντίθετα, φέρει πολιτισμικό φορτίο.

Ηθικοποίηση της γυναικείας ζήλιας και η αόρατη ανδρική

Η γυναικεία ζήλια συχνά ηθικοποιείται: παρουσιάζεται ως ένδειξη κατωτερότητας, ανασφάλειας ή τοξικότητας. Αντίθετα, η ανδρική ζήλια παρουσιάζεται συχνά ως «αγάπη», «προστατευτικότητα» ή ακόμη και «ανδρικό δικαίωμα». Σε νομικό επίπεδο, μάλιστα, η ζήλια χρησιμοποιούνταν έως πρόσφατα ως ελαφρυντικό στοιχείο σε εγκλήματα πάθους, με το θύμα να είναι κατά κανόνα γυναίκα.

Η καθηγήτρια Crystelle Crain επισημαίνει ότι «η γυναικεία ζήλια χρησιμοποιείται ως μέσο για να υπονομευτεί η αλληλεγγύη μεταξύ γυναικών. Όταν πιστεύεις ότι η άλλη γυναίκα είναι απειλή, δεν κοιτάς ποτέ τον πραγματικό θύτη».

Τι συμβαίνει με τη ζήλια προς το ίδιο φύλο

Ένα από τα πιο υποτιμημένα, αλλά και εξαιρετικά πολιτικά φορτισμένα, φαινόμενα είναι η εκδήλωση ζήλιας προς άτομα του ίδιου φύλου και ειδικά ανάμεσα σε γυναίκες. Η κουλτούρα της «γυναικείας αντιζηλίας» δεν είναι καινούρια. Αντίθετα, έχει αποτελέσει εδώ και αιώνες βασικό εργαλείο της πατριαρχίας για τη διάσπαση των γυναικείων δεσμών και τη διατήρηση της ανδρικής εξουσίας.

Σε μελέτη του American Psychological Association (2021), διαπιστώθηκε ότι οι γυναίκες βιώνουν μεγαλύτερη ζήλια προς άλλες γυναίκες όταν πρόκειται για θέματα εξωτερικής εμφάνισης και κοινωνικής αποδοχής, ενώ οι άνδρες εμφανίζουν μεγαλύτερη ζήλια προς άλλους άνδρες σε ζητήματα στάτους και δύναμης. Όμως το πιο ενδιαφέρον εύρημα είναι ότι στις γυναίκες, αυτή η μορφή ζήλιας συνδέεται λιγότερο με τον ανταγωνισμό και περισσότερο με την αυτοεκτίμηση.

Η κοινωνική ψυχολόγος Dr. Tracy Vaillancourt, που έχει μελετήσει τον λεγόμενο "intrasexual competition" (ενδοφυλετικός ανταγωνισμός), αναφέρει πως η ζήλια μεταξύ γυναικών συχνά υποκινείται από κοινωνικές πιέσεις που καθιστούν την αποδοχή των ανδρών ή την ομορφιά ως μέσο αξίας. «Οι γυναίκες δεν γεννιούνται ανταγωνίστριες. Γίνονται, μέσα σε ένα σύστημα που τις μαθαίνει ότι υπάρχει χώρος μόνο για μία», σημειώνει χαρακτηριστικά.

Και όντως: από τα σχολικά χρόνια μέχρι τα τηλεοπτικά πάνελ, το φαινόμενο της «κακιάς άλλης» διαμορφώνεται και ενισχύεται. Μάλιστα, τα social media λειτουργούν σαν καλειδοσκόπιο αυτής της δυναμικής. Εφαρμογές όπως το Instagram και το TikTok έχουν καλλιεργήσει μια κουλτούρα διαρκούς σύγκρισης, οδηγώντας σε αυτό που η ψυχολόγος Erika Martinez ονομάζει "compare-and-despair loop" (λούπα σύγκρισης και απόγνωσης). Πρόκειται για μια ψυχολογική παγίδα που συνδέει την εικόνα της άλλης γυναίκας με την προσωπική αποτυχία.

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι γυναίκες είναι καταδικασμένες να λειτουργούν ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Αντίθετα, φεμινιστικά κινήματα, ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητες και πολιτισμικές πρακτικές όπως οι «γυναικείοι κύκλοι» (women’s circles) επιχειρούν ακριβώς να επανασυνδέσουν το συναισθηματικό και πολιτικό δυναμικό της γυναικείας φιλίας. Όπως σημειώνει η φιλόσοφος bell hooks: «Οι γυναικείες φιλίες είναι το πεδίο της αντίστασής μας».

Άρα, είναι η ζήλια προς το ίδιο φύλο μια ψυχολογική αδυναμία ή ένα κοινωνικό φαινόμενο; Τα δεδομένα δείχνουν ότι η δεύτερη απάντηση είναι πιο κοντά στην αλήθεια. Όπως όλες οι μορφές ζήλιας, έτσι κι αυτή δεν είναι εγγενώς «γυναικεία»—είναι κοινωνικά καθοδηγούμενη, πολιτισμικά ενισχυμένη και συχνά δομικά χρήσιμη για τη διατήρηση της έμφυλης ιεραρχίας.

Ώρα για αναθεώρηση του αφηγήματος

Είναι πλέον σαφές ότι η ζήλια δεν είναι εγγενώς γυναικεία υπόθεση. Αντίθετα, πρόκειται για ένα ανθρώπινο συναίσθημα που αποκτά συγκεκριμένες εκφράσεις, εκφάνσεις κι ερμηνείες ανάλογα με το φύλο, την κουλτούρα και τα κοινωνικά συμφραζόμενα. Το στερεότυπο της «ζηλιάρας γυναίκας» δεν αποτυπώνει μια αντικειμενική ψυχολογική αλήθεια αλλά λειτουργεί ως εργαλείο πατριαρχικής πειθάρχησης.

Η αποδόμηση του μύθου αυτού δεν σημαίνει ότι η ζήλια παύει να υπάρχει αλλά ότι παύει να λειτουργεί ως μομφή μόνο προς τη μία πλευρά. Σε μια κοινωνία που προωθεί την ισότητα, η συναισθηματική πολυπλοκότητα όλων των φύλων αξίζει να αντιμετωπίζεται με κατανόηση κι όχι με προκατάληψη.

Το ζήτημα της γυναικείας ζήλιας είναι το θέμα του νέου επεισοδίου του podcast «Έχεις δύο λεπτά». Αφετηρία της κουβέντας, μία δύσκολη εμπειρία που πέρασε η Έλενα Πάκου όταν μια γυναίκα στο επαγγελματικό της περιβάλλον την "ξεπατίκωσε" μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια. Η Ειρήνη Ζουρνατζή φέρνει στη συζήτηση την κοινωνική διάσταση της ζήλιας: Πώς έχουμε μάθει να συγκρινόμαστε διαρκώς, να μετράμε την επιτυχία μέσα από τις ζωές των άλλων, να προσπαθούμε να "προλάβουμε" ή να "ξεπεράσουμε" τον άλλον, λες και πρόκειται για αγώνα δρόμου. Καλή ακρόαση!