Το 2025 είναι μια χρονιά παράξενης ασυμμετρίας, σαν να προχωράμε με το ένα πόδι στο μέλλον και το άλλο βυθισμένο στη λάσπη της παλιάς κανονικότητας. Στον παγκόσμιο χάρτη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η πρόοδος και η οπισθοδρόμηση συνυπάρχουν σε μια εύθραυστη ισορροπία: νέες νομοθεσίες για την ισότητα από τη μία, απαγορεύσεις, ρητορική μίσους και θεσμική αδράνεια από την άλλη. Και μέσα σε αυτή τη μεταβατική εποχή, η Ευρώπη κάνει ένα σπάνιο, γενναίο βήμα.
Η Σύσταση CM/Rec(2025)7 της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης, που εγκρίθηκε ομόφωνα στις 7 Οκτωβρίου 2025, είναι το πρώτο διεθνές πλαίσιο που αναγνωρίζει ρητά τα δικαιώματα των ίντερσεξ ατόμων, εκείνων των ανθρώπων που γεννιούνται με παραλλαγές στα χαρακτηριστικά φύλου και που για δεκαετίες αντιμετωπίστηκαν ως ιατρικό πρόβλημα, όχι ως κοινωνική πραγματικότητα.
Η Σύσταση απαγορεύει τις μη συναινετικές ιατρικές επεμβάσεις, ζητά την αναγνώριση των χαρακτηριστικών φύλου ως προστατευόμενου λόγου διάκρισης και καλεί τα κράτη-μέλη να απαγορεύσουν ρητά τον ίντερσεξ ακρωτηριασμό (IGM). Αυτή ήταν μια πρακτική που επί δεκαετίες εφαρμόστηκε πάνω σε βρέφη και παιδιά χωρίς συναίνεση, στο όνομα μιας κοινωνικής «κανονικότητας» που υπέτασσε το σώμα στην άνεση των άλλων. Προστατεύει το δικαίωμα στην υγεία, στην ιδιωτικότητα, στην οικογένεια και προβλέπει ακόμη και το δικαίωμα ασύλου για όσους διώκονται λόγω των χαρακτηριστικών τους. Πρόκειται για το πρώτο ολοκληρωμένο διεθνές πλαίσιο που αναγνωρίζει ρητά τα δικαιώματα των ανθρώπων με παραλλαγές χαρακτηριστικών φύλου, θέτοντας σαφείς κατευθύνσεις στα 46 κράτη-μέλη για τη διασφάλισή τους.
«Ένα ιστορικό ορόσημο για την Ευρώπη», είπε ο Dan Christian Ghattas, εκτελεστικός διευθυντής της OII Europe, επισημαίνοντας ότι πρόκειται για το πρώτο διεθνές νομικό εργαλείο αφιερωμένο αποκλειστικά στα δικαιώματα των ίντερσεξ ατόμων. Η Magda Rakita πρόσθεσε πως το πλαίσιο «στέλνει ένα μήνυμα ελπίδας», ενώ ο Says Chaber της ILGA-Europe τόνισε ότι είναι «πρωτοποριακό, αλλά και καθυστερημένο».
Τι είναι ίντερσεξ;
Τα ίντερσεξ (intersex) ή, στα ελληνικά, διαφυλικά άτομα έχουν γεννηθεί με παραλλαγές στα χαρακτηριστικά φύλου, δηλαδή στα χρωμοσώματα, τις ορμόνες ή την ανατομία, οι οποίες δεν ταιριάζουν στις τυπικές ιατρικές ή κοινωνικές αντιλήψεις του “αρσενικού” ή του “θηλυκού” σώματος. Προσοχή: άλλο διαφυλικός (intersex) κι άλλο διεμφυλικός (trans).
Πιο απλά, τα σώματα των ίντερσεξ ατόμων δε χωρούν στο δυαδικό σύστημα φύλου που έχουμε μάθει να θεωρούμε «κανονικό». Αυτές οι παραλλαγές μπορεί να φανούν από τη γέννηση, την εφηβεία ή και ποτέ και αφορούν πράγματα όπως τη δομή των γεννητικών οργάνων, τα επίπεδα ορμονών ή τα χρωμοσώματα (π.χ. XY, XX, XXY κ.ά.). Να σημειωθεί ότι το να είσαι ίντερσεξ δεν έχει καμία σχέση με τη σεξουαλική προτίμηση (π.χ. αν κάποιος είναι gay, bi ή straight), ούτε απαραίτητα με την ταυτότητα φύλου (το πώς νιώθει ή αυτοπροσδιορίζεται ένα άτομο). Είναι βιολογική ποικιλομορφία, όχι «παθολογία».
Για δεκαετίες, τα ίντερσεξ άτομα ονομάζονταν «ερμαφρόδιτοι», ένας όρος φορτισμένος με μύθους και παρερμηνείες. Η λέξη παραπέμπει στην αρχαία ελληνική μυθολογία. Ο Ερμαφρόδιτος ήταν γιος της Αφροδίτης και του Ερμή, και σύμφωνα με τον μύθο του Οβίδιου, ήταν ένας εξαιρετικά όμορφος νέος που κολυμπούσε στη λίμνη Σαλμακίδα στην Καρία. Η νύμφη Σαλμακίδα, βλέποντάς τον, ερωτεύτηκε και προσευχήθηκε στους θεούς να ενωθούν για πάντα. Οι θεοί ικανοποίησαν την επιθυμία της, συγχωνεύοντας τα σώματά τους σε ένα, δημιουργώντας έναν οντότητα με χαρακτηριστικά και των δύο φύλων. Στην αρχαία ελληνική τέχνη, ο Ερμαφρόδιτος απεικονιζόταν συχνά με σώμα που συνδύαζε ανδρικά και γυναικεία χαρακτηριστικά, όπως θηλυκά στήθη και ανδρικά γεννητικά όργανα.
Η λέξη «ερμαφρόδιτος» σταμάτησε να χρησιμοποιείται όχι τυχαία. Παρότι προέρχεται από τον αρχαίο μύθο του Ερμαφρόδιτου και την ελληνική μυθολογία, πολύ σύντομα απέκτησε φορτίο ντροπής και υποτίμησης. Χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει κάθε «ανώμαλο» ή «παράξενο» σώμα, απογυμνώνοντας τα ίντερσεξ άτομα από την αξιοπρέπειά τους και μετατρέποντας τις φυσικές παραλλαγές σε αντικείμενο φαντασιώσεων ή φρίκης. Στην επιστήμη, ο όρος ήταν ασαφής και γενικός· δεν περιέγραφε με ακρίβεια τις ποικίλες βιολογικές παραλλαγές στα χρωμοσώματα, τις ορμόνες ή την ανατομία. Με τον χρόνο, η λέξη αντικαταστάθηκε από τον όρο ίντερσεξ, που αναγνωρίζει τις φυσικές διαφοροποιήσεις του σώματος χωρίς να τις στιγματίζει και δίνει φωνή σε όσους για δεκαετίες υπέστησαν παρεμβάσεις, αποκλεισμό ή ντροπή.
Ανθρωπολογία και σπουδές φύλου: η ρευστότητα ως αλήθεια
Η έννοια του φύλου, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, δεν είναι ούτε σταθερή ούτε αιώνια. Είναι προϊόν μιας μακράς ιστορικής αφήγησης που συνδέει το σώμα με την εξουσία — ένα κοινωνικό συμβόλαιο που άλλοτε επιβλήθηκε από τη θρησκεία, άλλοτε από την επιστήμη, και άλλοτε από την πολιτική.
Η Judith Butler, ήδη από το 1990 με την Αναταραχή του Φύλου (Gender Trouble), αμφισβήτησε ριζικά την πεποίθηση ότι το φύλο είναι βιολογικό δεδομένο. Το περιέγραψε ως performative, δηλαδή ως μια επαναλαμβανόμενη πράξη, ένα τελετουργικό επιβεβαίωσης των κοινωνικών προσδοκιών που βαφτίζουμε “φυσικές”. Κάθε χειρονομία, τρόπος ομιλίας ή ντυσίματος συμμετέχει σ’ αυτή τη συνεχή παράσταση του «ανδρισμού» και της «θηλυκότητας». Όμως εκεί όπου υπάρχει επιτέλεση, υπάρχει και δυνατότητα ρήξης.
Η ύπαρξη των ίντερσεξ ατόμων φωτίζει αυτή την αστάθεια με τρόπο σχεδόν ποιητικό: το σώμα τους λειτουργεί ως καθρέφτης της κοινωνικής φαντασίας για το φύλο. Δεν αναιρούν τον κανόνα· απλώς αποκαλύπτουν ότι ο «κανόνας» ήταν πάντοτε μια κοινωνική αφήγηση. Στην πραγματικότητα, η φύση δεν γνωρίζει δυαδικότητες, μόνο φάσματα.
Από ανθρωπολογική σκοπιά, αυτό δεν είναι νέο. Πολυάριθμες προνεωτερικές κοινωνίες είχαν πολυδιάστατα συστήματα φύλου.
- Οι Ινδιάνοι των φυλών Navajo και Lakota μιλούσαν για τους Two-Spirit ανθρώπους — πρόσωπα που συνδύαζαν ανδρικά και γυναικεία στοιχεία και είχαν ιερό ρόλο στην κοινότητα.
- Στην Ινδία, οι Hijra υπήρξαν κοινωνική κάστα τρίτου φύλου εδώ και αιώνες, αναγνωρισμένη από την παράδοση, έστω κι αν συχνά περιθωριοποιήθηκε από το αποικιοκρατικό δίκαιο.
- Στη Σαμόα, οι Fa’afafine αναλαμβάνουν κοινωνικούς ρόλους πέρα από το δίπολο άνδρας/γυναίκα.
- Και στο Πουέρτο Ρίκο, στο απομονωμένο χωριό Las Salinas, γεννιούνται παιδιά γνωστά ως guevedoces (από το ισπανικό “huevo a los doce”, δηλαδή “όρχεις στα δώδεκα”). Πρόκειται για αγόρια που αναπτύσσουν ανδρικά γεννητικά όργανα γύρω στα δώδεκα χρόνια, λόγω μιας φυσικής παραλλαγής σε ένζυμο (5-alpha reductase deficiency) που καθυστερεί την τεστοστερονογένεση. Οι οικογένειες, γνωρίζοντας το φαινόμενο, αποδέχονται την αλλαγή φύλου ως μέρος της ζωής. Κανείς δεν θεωρεί τα παιδιά «ανώμαλα» ή «άρρωστα». Η κοινωνία προσαρμόζεται στο σώμα, όχι το σώμα στην κοινωνία.
Η ιστορική επιβολή του δυαδικού φύλου ως αποκλειστικές κατηγορίες είναι δυτική επινόηση του 18ου και 19ου αιώνα, προϊόν της ιατρικοποίησης του σώματος και της ανάγκης του κράτους να ταξινομεί τους πολίτες. Το φύλο έγινε διοικητική κατηγορία, όχι φυσική αλήθεια.
Η ιατρική ανθρωπολογία και οι σπουδές φύλου, μαζί, αποκαλύπτουν ότι η ρευστότητα δεν είναι παρέκκλιση αλλά φυσική κατάσταση. Η ίδια η ανθρώπινη εξέλιξη είναι διαδικασία διαρκούς μετασχηματισμού: βιολογικού, κοινωνικού, πολιτισμικού και πολιτικού. Όπως σημειώνει η Butler, «το σώμα είναι πάντα σε διαδικασία γίγνεσθαι». Δεν «είμαστε» το φύλο μας· το παίζουμε, το μαθαίνουμε, το επαναπροσδιορίζουμε.
Η σημερινή απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης δείχνει, για πρώτη φορά, ότι η νομοθεσία αρχίζει να συνομιλεί με την ανθρωπολογία. Ότι το δίκαιο, έστω αργά, αρχίζει να αναγνωρίζει όσα οι επιστήμες φωνάζουν δεκαετίες τώρα: πως το ανθρώπινο σώμα δεν ορίζεται για να διορθωθεί, αλλά για να υπάρξει, όπως είναι.
Οκτώβριος: ο μήνας ορατότητας
Δεν είναι τυχαίο ότι η Σύσταση εγκρίθηκε τον Οκτώβριο, τον μήνα ευαισθητοποίησης για τα ίντερσεξ άτομα. Ολόκληρος ο μήνας αφιερώνεται στην ενημέρωση και την ορατότητα, ένα συλλογικό κάλεσμα να μιλήσουμε για όσα το σώμα κρύβει και η κοινωνία αποσιωπά.
Η επίσημη παρουσίαση του νέου πλαισίου θα πραγματοποιηθεί στις 27 Οκτωβρίου 2025 στο Στρασβούργο, υπό τη Μαλτέζικη Προεδρία του Συμβουλίου της Ευρώπης, σηματοδοτώντας την έναρξη της πανευρωπαϊκής εκστρατείας #EuropeGoesPurple. Η εκστρατεία, που θα διαρκέσει έως τις 8 Νοεμβρίου, στοχεύει στην ενημέρωση, την πολιτική κινητοποίηση και την ενίσχυση της ίντερσεξ ορατότητας σε όλη την ήπειρο.
Μια στιγμή που ξεπερνά το νομικό
Αν και η Σύσταση δεν είναι νομικά δεσμευτική, αποτελεί ισχυρό θεσμικό εργαλείο και σημείο αναφοράς για την ευρωπαϊκή πολιτική ισότητας. Τα κράτη-μέλη καλούνται να παρουσιάσουν συγκεκριμένα βήματα εναρμόνισης των εθνικών νομοθεσιών τους, ενώ η Επιτροπή Υπουργών θα παρακολουθεί συστηματικά την πρόοδο.
Η απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι κάτι περισσότερο από θεσμικό έγγραφο. Είναι μια συμβολική υπόσχεση ότι η Ευρώπη -παρά τα πισωγυρίσματα- εξακολουθεί να μπορεί να σταθεί στη σωστή πλευρά της ιστορίας (τουλάχιστον σε αυτό το ζήτημα).
Για πρώτη φορά, η ήπειρος στέλνει ένα σαφές μήνυμα: ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν γνωρίζει «κανονικότητες» φύλου και ότι η προστασία όλων των σωμάτων, όλων, χωρίς αστερίσκους, είναι θεμέλιο της ευρωπαϊκής δημοκρατίας.
