Η Ευρώπη αναγνωρίζει τα ίντερσεξ σώματα, κάνοντας ένα βήμα μπροστά κι ας βουλιάζει ακόμα στο παλιό της χώμα

Τι είναι ίντερσεξ;

Τα ίντερσεξ (intersex) ή, στα ελληνικά, διαφυλικά άτομα έχουν γεννηθεί με παραλλαγές στα χαρακτηριστικά φύλου, δηλαδή στα χρωμοσώματα, τις ορμόνες ή την ανατομία, οι οποίες δεν ταιριάζουν στις τυπικές ιατρικές ή κοινωνικές αντιλήψεις του “αρσενικού” ή του “θηλυκού” σώματος. Προσοχή: άλλο διαφυλικός (intersex) κι άλλο διεμφυλικός (trans).

Πιο απλά, τα σώματα των ίντερσεξ ατόμων δε χωρούν στο δυαδικό σύστημα φύλου που έχουμε μάθει να θεωρούμε «κανονικό». Αυτές οι παραλλαγές μπορεί να φανούν από τη γέννηση, την εφηβεία ή και ποτέ και αφορούν πράγματα όπως τη δομή των γεννητικών οργάνων, τα επίπεδα ορμονών ή τα χρωμοσώματα (π.χ. XY, XX, XXY κ.ά.). Να σημειωθεί ότι το να είσαι ίντερσεξ δεν έχει καμία σχέση με τη σεξουαλική προτίμηση (π.χ. αν κάποιος είναι gay, bi ή straight), ούτε απαραίτητα με την ταυτότητα φύλου (το πώς νιώθει ή αυτοπροσδιορίζεται ένα άτομο). Είναι βιολογική ποικιλομορφία, όχι «παθολογία».

View this post on Instagram

A post shared by Medieval Art (@_medievalart)

Για δεκαετίες, τα ίντερσεξ άτομα ονομάζονταν «ερμαφρόδιτοι», ένας όρος φορτισμένος με μύθους και παρερμηνείες. Η λέξη παραπέμπει στην αρχαία ελληνική μυθολογία. Ο Ερμαφρόδιτος ήταν γιος της Αφροδίτης και του Ερμή, και σύμφωνα με τον μύθο του Οβίδιου, ήταν ένας εξαιρετικά όμορφος νέος που κολυμπούσε στη λίμνη Σαλμακίδα στην Καρία. Η νύμφη Σαλμακίδα, βλέποντάς τον, ερωτεύτηκε και προσευχήθηκε στους θεούς να ενωθούν για πάντα. Οι θεοί ικανοποίησαν την επιθυμία της, συγχωνεύοντας τα σώματά τους σε ένα, δημιουργώντας έναν οντότητα με χαρακτηριστικά και των δύο φύλων. Στην αρχαία ελληνική τέχνη, ο Ερμαφρόδιτος απεικονιζόταν συχνά με σώμα που συνδύαζε ανδρικά και γυναικεία χαρακτηριστικά, όπως θηλυκά στήθη και ανδρικά γεννητικά όργανα.

Η λέξη «ερμαφρόδιτος» σταμάτησε να χρησιμοποιείται όχι τυχαία. Παρότι προέρχεται από τον αρχαίο μύθο του Ερμαφρόδιτου και την ελληνική μυθολογία, πολύ σύντομα απέκτησε φορτίο ντροπής και υποτίμησης. Χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει κάθε «ανώμαλο» ή «παράξενο» σώμα, απογυμνώνοντας τα ίντερσεξ άτομα από την αξιοπρέπειά τους και μετατρέποντας τις φυσικές παραλλαγές σε αντικείμενο φαντασιώσεων ή φρίκης. Στην επιστήμη, ο όρος ήταν ασαφής και γενικός· δεν περιέγραφε με ακρίβεια τις ποικίλες βιολογικές παραλλαγές στα χρωμοσώματα, τις ορμόνες ή την ανατομία. Με τον χρόνο, η λέξη αντικαταστάθηκε από τον όρο ίντερσεξ, που αναγνωρίζει τις φυσικές διαφοροποιήσεις του σώματος χωρίς να τις στιγματίζει και δίνει φωνή σε όσους για δεκαετίες υπέστησαν παρεμβάσεις, αποκλεισμό ή ντροπή.

View this post on Instagram

A post shared by Maverick Voice (@curiousitymemoirs73)

Ανθρωπολογία και σπουδές φύλου: η ρευστότητα ως αλήθεια

Η έννοια του φύλου, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, δεν είναι ούτε σταθερή ούτε αιώνια. Είναι προϊόν μιας μακράς ιστορικής αφήγησης που συνδέει το σώμα με την εξουσία — ένα κοινωνικό συμβόλαιο που άλλοτε επιβλήθηκε από τη θρησκεία, άλλοτε από την επιστήμη, και άλλοτε από την πολιτική.

Η Judith Butler, ήδη από το 1990 με την Αναταραχή του Φύλου (Gender Trouble), αμφισβήτησε ριζικά την πεποίθηση ότι το φύλο είναι βιολογικό δεδομένο. Το περιέγραψε ως performative, δηλαδή ως μια επαναλαμβανόμενη πράξη, ένα τελετουργικό επιβεβαίωσης των κοινωνικών προσδοκιών που βαφτίζουμε “φυσικές”. Κάθε χειρονομία, τρόπος ομιλίας ή ντυσίματος συμμετέχει σ’ αυτή τη συνεχή παράσταση του «ανδρισμού» και της «θηλυκότητας». Όμως εκεί όπου υπάρχει επιτέλεση, υπάρχει και δυνατότητα ρήξης.

Η ύπαρξη των ίντερσεξ ατόμων φωτίζει αυτή την αστάθεια με τρόπο σχεδόν ποιητικό: το σώμα τους λειτουργεί ως καθρέφτης της κοινωνικής φαντασίας για το φύλο. Δεν αναιρούν τον κανόνα· απλώς αποκαλύπτουν ότι ο «κανόνας» ήταν πάντοτε μια κοινωνική αφήγηση. Στην πραγματικότητα, η φύση δεν γνωρίζει δυαδικότητες, μόνο φάσματα.

Από ανθρωπολογική σκοπιά, αυτό δεν είναι νέο. Πολυάριθμες προνεωτερικές κοινωνίες είχαν πολυδιάστατα συστήματα φύλου.

• Οι Ινδιάνοι των φυλών Navajo και Lakota μιλούσαν για τους Two-Spirit ανθρώπους — πρόσωπα που συνδύαζαν ανδρικά και γυναικεία στοιχεία και είχαν ιερό ρόλο στην κοινότητα.
• Στην Ινδία, οι Hijra υπήρξαν κοινωνική κάστα τρίτου φύλου εδώ και αιώνες, αναγνωρισμένη από την παράδοση, έστω κι αν συχνά περιθωριοποιήθηκε από το αποικιοκρατικό δίκαιο.
• Στη Σαμόα, οι Fa’afafine αναλαμβάνουν κοινωνικούς ρόλους πέρα από το δίπολο άνδρας/γυναίκα.
• Και στο Πουέρτο Ρίκο, στο απομονωμένο χωριό Las Salinas, γεννιούνται παιδιά γνωστά ως guevedoces (από το ισπανικό “huevo a los doce”, δηλαδή “όρχεις στα δώδεκα”). Πρόκειται για αγόρια που αναπτύσσουν ανδρικά γεννητικά όργανα γύρω στα δώδεκα χρόνια, λόγω μιας φυσικής παραλλαγής σε ένζυμο (5-alpha reductase deficiency) που καθυστερεί την τεστοστερονογένεση. Οι οικογένειες, γνωρίζοντας το φαινόμενο, αποδέχονται την αλλαγή φύλου ως μέρος της ζωής. Κανείς δεν θεωρεί τα παιδιά «ανώμαλα» ή «άρρωστα». Η κοινωνία προσαρμόζεται στο σώμα, όχι το σώμα στην κοινωνία.

Η ιστορική επιβολή του δυαδικού φύλου ως αποκλειστικές κατηγορίες είναι δυτική επινόηση του 18ου και 19ου αιώνα, προϊόν της ιατρικοποίησης του σώματος και της ανάγκης του κράτους να ταξινομεί τους πολίτες. Το φύλο έγινε διοικητική κατηγορία, όχι φυσική αλήθεια.

Η ιατρική ανθρωπολογία και οι σπουδές φύλου, μαζί, αποκαλύπτουν ότι η ρευστότητα δεν είναι παρέκκλιση αλλά φυσική κατάσταση. Η ίδια η ανθρώπινη εξέλιξη είναι διαδικασία διαρκούς μετασχηματισμού: βιολογικού, κοινωνικού, πολιτισμικού και πολιτικού. Όπως σημειώνει η Butler, «το σώμα είναι πάντα σε διαδικασία γίγνεσθαι». Δεν «είμαστε» το φύλο μας· το παίζουμε, το μαθαίνουμε, το επαναπροσδιορίζουμε.

Η σημερινή απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης δείχνει, για πρώτη φορά, ότι η νομοθεσία αρχίζει να συνομιλεί με την ανθρωπολογία. Ότι το δίκαιο, έστω αργά, αρχίζει να αναγνωρίζει όσα οι επιστήμες φωνάζουν δεκαετίες τώρα: πως το ανθρώπινο σώμα δεν ορίζεται για να διορθωθεί, αλλά για να υπάρξει, όπως είναι.

View this post on Instagram

A post shared by Mythology Art Temple (@mythology_in_art)

Οκτώβριος: ο μήνας ορατότητας

Δεν είναι τυχαίο ότι η Σύσταση εγκρίθηκε τον Οκτώβριο, τον μήνα ευαισθητοποίησης για τα ίντερσεξ άτομα. Ολόκληρος ο μήνας αφιερώνεται στην ενημέρωση και την ορατότητα, ένα συλλογικό κάλεσμα να μιλήσουμε για όσα το σώμα κρύβει και η κοινωνία αποσιωπά.

Η επίσημη παρουσίαση του νέου πλαισίου θα πραγματοποιηθεί στις 27 Οκτωβρίου 2025 στο Στρασβούργο, υπό τη Μαλτέζικη Προεδρία του Συμβουλίου της Ευρώπης, σηματοδοτώντας την έναρξη της πανευρωπαϊκής εκστρατείας #EuropeGoesPurple. Η εκστρατεία, που θα διαρκέσει έως τις 8 Νοεμβρίου, στοχεύει στην ενημέρωση, την πολιτική κινητοποίηση και την ενίσχυση της ίντερσεξ ορατότητας σε όλη την ήπειρο.

Μια στιγμή που ξεπερνά το νομικό

Αν και η Σύσταση δεν είναι νομικά δεσμευτική, αποτελεί ισχυρό θεσμικό εργαλείο και σημείο αναφοράς για την ευρωπαϊκή πολιτική ισότητας. Τα κράτη-μέλη καλούνται να παρουσιάσουν συγκεκριμένα βήματα εναρμόνισης των εθνικών νομοθεσιών τους, ενώ η Επιτροπή Υπουργών θα παρακολουθεί συστηματικά την πρόοδο.

Η απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι κάτι περισσότερο από θεσμικό έγγραφο. Είναι μια συμβολική υπόσχεση ότι η Ευρώπη -παρά τα πισωγυρίσματα- εξακολουθεί να μπορεί να σταθεί στη σωστή πλευρά της ιστορίας (τουλάχιστον σε αυτό το ζήτημα).

Για πρώτη φορά, η ήπειρος στέλνει ένα σαφές μήνυμα: ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν γνωρίζει «κανονικότητες» φύλου και ότι η προστασία όλων των σωμάτων, όλων, χωρίς αστερίσκους, είναι θεμέλιο της ευρωπαϊκής δημοκρατίας.