Tο 1977, όταν ο καναδός φιλόσοφος, διανοούμενος και προφήτης του Internet Μάρσαλ Μακ Λούαν ξεστόμισε την περίφημη φράση «το μέσο είναι το μήνυμα» για να καταδείξει τη σημασία των νέων τεχνολογιών στη διάδοση των πληροφοριών και στη διακίνηση των ιδεών, στην Ελλάδα δεν υπήρχαν παρά λίγες, κομματικά τοποθετημένες, ολιγοσέλιδες εφημερίδες και «φτωχά» από όλες τις απόψεις κρατικά ραδιοτηλεοπτικά δίκτυα, απολύτως ελεγχόμενα, ως άλλα τρόπαια εξουσίας από τις εκάστοτε κυβερνήσεις.
Η σφραγίδα της Μεταπολίτευσης
Είχαν βεβαίως απαλλαγεί από τα δεσμά της λογοκρισίας που είχε επιβάλει η επτάχρονη χούντα των συνταγματαρχών, αλλά το πνεύμα παρέμενε βαθιά συντηρητικό και η ελευθερία έκφρασης περιορισμένη, για να μην πούμε διεκδικούμενη κάθε φορά. Η Μεταπολίτευση έθεσε τη δική της σφραγίδα στον χώρο της ενημέρωσης.
Η έντονη πολιτικοποίηση μετέβαλε τις τάσεις και με τον καιρό διαμόρφωσε νέες ανάγκες, νέες συνθήκες και κατ’ επέκταση επέβαλε νέα αγορά. Ξεπήδησαν τότε νέα σχήματα, επικράτησαν καινούργια έντυπα, νέες εκδόσεις κατέκτησαν τις καρδιές των διψασμένων πολιτών και η νεοσύστατη ακόμη και εμφανώς ποδηγετούμενη κρατική τηλεόραση βρήκε τρόπο να αναδείξει μορφές και δυνάμεις ξεχωριστές.
Εκτοτε άλλαξαν πολλά. Η ενημέρωση πέρασε από σαράντα κύματα και η αγορά των μέσων έζησε εποχές μεγάλης αναδιάρθρωσης και ανασύστασης, βίωσε μέρες πρωτοφανούς μεγέθυνσης, αλλά και καταρρεύσεων, εξαιτίας και των καθοριστικών τεχνολογικών αλλαγών και εξελίξεων.
Πάντα ωστόσο, σε όλες τις φάσεις μετάλλαξης της συγκεκριμένης ξεχωριστής αγοράς, η διεκδίκηση της πολιτικής εξουσίας ήταν διαρκής και οι παρεμβάσεις μόνιμες, για τα πρωτεία του λόγου βεβαίως, για τον έλεγχο, για την κυριαρχία των μέσων και δι’ αυτών για τη διάδοση και την επικράτηση των δικών τους, κάθε φορά, σημάτων και μηνυμάτων.
Η μεταβολή της δεκαετίας του ’80
Στην πρώιμη ακόμη φάση της μετεξέλιξης, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, τότε που οι εφημερίδες άρχισαν να ξεφεύγουν από τον ανθυγιεινό κύκλο του αντιμονίου και της λινοτυπίας για να μπουν δυναμικά στην εποχή της φωτοσύνθεσης και αργότερα στη φάση της ηλεκτρονικής έκδοσης, οι συγκρούσεις περίσσευαν.
Τα παλαιά συντηρητικά σχήματα, πληγωμένα από την προηγηθείσα πετρελαϊκή κρίση, αλλά και από την κρίση αξιοπιστίας λόγω των δεσμών που διατήρησαν με το ανελεύθερο καθεστώς της επταετίας, δεν άντεξαν. Ορισμένα από τα ιστορικότερα συντηρητικά έντυπα κατέρρευσαν πριν καν ανέλθει στην εξουσία ο Ανδρέας Παπανδρέου.
Το γενικευμένο κλίμα πολιτικής αλλαγής που ακολούθησε, μετά τη νίκη Παπανδρέου το φθινόπωρο του 1981, επέτεινε την ατμόσφαιρα και το κλίμα μεταβολής.
Οι συντηρητικές εφημερίδες περιθωριοποιήθηκαν και όσες επέζησαν είδαν τους εκδότες τους να πέφτουν από τα πυρά της αναπτυσσόμενης τότε αιμοδιψούς τρομοκρατίας.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου θέλησε με τη σειρά του να χτίσει τα δικά του μέσα και βεβαίως να κρατήσει στα χέρια του το ραδιοτηλεοπτικό κρατικό μονοπώλιο που μέχρι πρότινος επέκρινε και καταδίκαζε. Το κράτησε με νύχια και με δόντια και δεν συζητούσε την ελευθέρωσή του από τα δεσμά του κράτους. Ωστόσο άλλη ήταν η δυναμική των πραγμάτων.
Το τέλος του κρατικού μονοπωλίου
Στις αρχές του 1986 μια ξεχωριστή ομάδα διανοουμένων και καλλιτεχνών υπό τον Ρούσο Κούνδουρο και τον Γιάννη Τζανετάκο, αλλά και με την υποστήριξη του Γιώργου Παπανδρέου, που τότε γοητευόταν από εναλλακτικά σχήματα ενημέρωσης, προέβαλε δυναμικά το αίτημα της ελεύθερης ραδιοφωνίας, διεκδικώντας εμπράκτως το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης. Στο εγχείρημα βοήθησε με τη στάση της και η τότε ανανεωτική Αριστερά, η οποία επιζητούσε διεξόδους άμεσης επικοινωνίας.
Ιδρυσαν λοιπόν τότε όλοι μαζί, παρά τις απαγορεύσεις και τις έντονες αντιδράσεις της κυβέρνησης, το Κανάλι 15, το οποίο εξέπεμψε στα ερτζιανά.
Επί της ουσίας είχε επέλθει το πρώτο ρήγμα στο μονοπώλιο της κρατικής ενημέρωσης και το άνοιγμα μιας νέας εποχής. Εναν χρόνο αργότερα οι νεοεκλεγέντες δήμαρχοι της Νέας Δημοκρατίας Μιλτιάδης Εβερτ, Ανδρέας Ανδριανόπουλος και Σωτήρης Κούβελας συγκρότησαν δημοτικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς, οι οποίοι έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό από τους ακροατές, δημιουργώντας τις βάσεις για την πλήρη ελευθέρωση της ενημέρωσης.
Θα ακολουθήσει λίγα χρόνια αργότερα, επί κυβέρνησης Τζαννετάκη ή καλύτερα επί συγκυβέρνησης Μητσοτάκη με όλη την Αριστερά, ορθόδοξη και ανανεωτική μαζί, το καλοκαίρι του 1989 και αφού προηγήθηκαν η αποκάλυψη του σκανδάλου Κοσκωτά και η σύγκρουση του Ανδρέα Παπανδρέου με φίλιες εκδοτικές δυνάμεις – γιατί και πάλι η πολιτική εξουσία επιδίωκε την ποδηγεσία της ενημέρωσης μέσω ανυπόληπτων προσώπων – το σπάσιμο του κρατικού μονοπωλίου στην τηλεόραση με την ίδρυση του Mega Channel από πέντε συνεταιριζόμενους εκδότες.
Δόθηκε τότε και μια δεύτερη άδεια στη Νέα Τηλεόραση σε έναν συνεταιρισμό υπό τον «Ελεύθερο Τύπο» της οικογένειας Βουδούρη, η οποία για άγνωστους λόγους δεν ενεργοποιήθηκε και αποτέλεσε αργότερα τη βάση για τη δημιουργία του Star Channel της οικογένειας Βαρδινογιάννη, που τώρα συγχωνεύθηκε με τον ALPHA του καταρρεύσαντος Κοντομηνά.
Το Μega των πέντε εκδοτών εξέπεμψε σήμα στις 20 Νοεμβρίου και την Πρωτοχρονιά του 1990 ακολούθησε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες η εκπομπή του ΑΝΤ1 του Μίνωα Κυριακού. Κατά μια εκδοχή ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, επειδή θεωρούσε το Mega κανάλι της ευρύτερης δημοκρατικής παράταξης, έκρινε ότι έπρεπε να υπάρχει και ένα αμιγώς νεοδημοκρατικό και έτσι προικοδότησε τον Κυριακού με έναν τηλεοπτικό σταθμό!
Η υπερανάπτυξη και η εισβολή του Internet
Στα χρόνια που ακολούθησαν τα μέσα ενημέρωσης υπεραναπτύχθηκαν, προστέθηκαν και άλλα, όπως ο ΣΚΑΪ, και όλα μαζί δημιούργησαν μεγάλη τηλεοπτική αγορά η οποία έφερε μοναδικά διαφημιστικά έσοδα. Μέχρι το 2007 ανθούσε στην κυριολεξία και πάντα προκαλούσε το ενδιαφέρον της πολιτικής, η οποία δεν εγκατέλειψε ποτέ την προσπάθειά της να διατηρεί προνομιακή σχέση επιρροής στα κανάλια και εν γένει στα μέσα ενημέρωσης. Εν τω μεταξύ από το 2000 και εντεύθεν άρχισε να εισβάλλει δυναμικά και η ηλεκτρονική ενημέρωση αξιοποιώντας την τεχνολογία των υπολογιστών και του Internet.
Με τον καιρό αναπτύχθηκαν κάμποσες διαδικτυακές πύλες ενημέρωσης και αργότερα με τη διάδοση των κινητών τηλεφώνων ήλθε η επανάσταση των social media. Ερχόμενη η οικονομική κρίση το 2008 βρήκε τις επιχειρήσεις των μεγάλων και παραδοσιακών πια μέσων ενημέρωσης απροετοίμαστες να αντιμετωπίσουν τη ραγδαία απώλεια διαφημιστικών εσόδων όσο και την επίδραση των νέων μέσων επικοινωνίας. Οι μεγάλοι και δυσκίνητοι οργανισμοί, με υπερβάλλον προσωπικό, είδαν τα έσοδά τους να καταρρέουν και το αντικείμενό τους να συρρικνώνεται. Δεν είχαν πια δυνάμεις, ούτε πρόσβαση στις επίσης πτωχευμένες τράπεζες, με αποτέλεσμα να καταρρεύσουν οικονομικά.
Η κρίση και η εποχή του μαρασμού
Ταυτόχρονα τα συγκλονιστικά πολιτικά γεγονότα που ακολούθησαν στα χρόνια κρίσης, το διαρκές πετροβόλημα που δέχθηκαν και η υπεραπόδοση ευθυνών από τις νεότευκτες δυνάμεις της αντισυστημικής Aριστεράς και Δεξιάς δυσκόλεψαν την εξυγίανσή τους και πολλαπλασίασαν τα προβλήματά τους, με αποτέλεσμα να διαμορφωθούν συνθήκες μαρασμού και εγκατάλειψης.
Οι παλαιοί εκδότες παρέδωσαν το πνεύμα τους, οι δημοσιογράφοι έμειναν να παλεύουν απλήρωτοι και μόνοι για τη διάσωση ιστορικών εντύπων και μέσων ενημέρωσης, έχοντας απέναντί τους αστόχαστες πολιτικές δυνάμεις που επέμειναν στον παλαιό στόχο του ελέγχου και της ποδηγεσίας του Τύπου και της ενημέρωσης.
Στα δέκα χρόνια της κρίσης, εν μέσω εντάσεων και συγκρούσεων, έκλεισαν εφημερίδες, άλλες άλλαξαν χέρια, ιδρύθηκαν άπειρα ενημερωτικά sites – μόνο στην Αττική εκτιμάται ότι λειτουργούν περισσότερα από 2.000, ενώ σε όλη τη χώρα απροσδιόριστος είναι ο αριθμός τους. Μια νέα αγορά, κατά βάση άναρχη, χωρίς μέτρο και κανόνες, πολύ διαφορετική από την προηγούμενη, αναδύθηκε στον χρόνο επηρεαζόμενη από πλήθος παραγόντων.
Οι παρωχημένες θέσεις του ΣΥΡΙΖΑ
Και η τηλεοπτική αγορά επίσης επηρεάστηκε και μεταμορφώθηκε. Οι απόπειρες των κ.κ. Τσίπρα και Παππά για απόκτηση δικών τους μέσων αλλοίωσαν, προσέθεσαν βάρη χωρίς να την απαλλάξουν από τις πολλές στρεβλώσεις. Η διακριτική μεταχείριση εκδοτών και καναλαρχών επέτρεψε σε πολλούς προβληματικούς να επιβιώσουν την ώρα που άλλοι κατέρρεαν και άλλοι επένδυαν πραγματικούς πόρους για να διακριθούν και να ξεχωρίσουν.
Το προηγούμενο διάστημα ο πρόεδρος και ανώτερα στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ επέμειναν να μην αναγνωρίζουν τις νέες συνθήκες και να συμπεριφέρονται ωσάν να ζουν και να πολιτεύονται σε άλλον κόσμο. Σε εποχή χιλιάδων μέσων και άπειρων ανοιχτών πηγών έθεσαν χαρακτηριστικά ζήτημα δήθεν μονοπωλίου στη διανομή των εφημερίδων, παραγνωρίζοντας ότι η συγκεκριμένη αγορά παραμένει υποτονική και η δραστηριότητα είναι ζημιογόνος.
Αν ήταν ανθηρή και ακμάζουσα θα είχαν ιδρυθεί νέες εταιρείες διανομής. Ουδείς εμποδίζεται να δημιουργήσει πρακτορείο διανομής εντύπων, αλλά το γεγονός ότι κανείς δεν σπεύδει σημαίνει απλώς ότι οι οικονομικές συνθήκες δεν το επιτρέπουν.
Το δήθεν μονοπώλιο και οι εμμονές
Ωστόσο επιμένουν, όπως κόντρα στα κρατούντα στη διεθνή αγορά των συνδρομητικών καναλιών, στην εποχή δηλαδή του NETFLIX και των άπειρων επιλογών, να αντιδρούν και στην αγορά της NOVA, επικαλούμενες και πάλι δήθεν ανύπαρκτο μονοπώλιο.
Ανέχθηκαν ωστόσο την επί δύο έτη άγονη και παρελκυστική διαπραγμάτευση του ομίλου ANT1 με τις τράπεζες, παρότι είναι υπερχρεωμένος και με παγωμένα δάνεια, επιτρέποντάς του να ασκεί αθέμιτο ανταγωνισμό σε υγιείς και χειμαζόμενες εκδοτικές επιχειρήσεις, που πληρώνουν μέχρι κεραίας τις υποχρεώσεις τους. Και βεβαίως δεν θορυβήθηκαν από το γεγονός ότι η Nova δοκιμάζεται και απαξιώνεται από τα όποια κόλπα εκείνου που θέλει να την πάρει τζάμπα, για ένα ξεροκόμματο. Κανείς επίσης από τον κύκλο των κ.κ. Τσίπρα και Παππά δεν υπολόγισε ότι οι τράπεζες αποδεχόμενες τη νέα πρόταση θα εισπράξουν δεκάδες εκατομμύρια ευρώ σε μετρητά και θα έχουν να κάνουν με ένα υγιές επιχειρηματικό σχήμα.
Προφάσεις εν αμαρτίαις είναι όλες τούτες οι ενστάσεις περί μονοπωλίου και δηλωτικές των ελλειμμάτων κατανόησης των τεχνολογικών και οικονομικών εξελίξεων, εγχωρίων και διεθνών.
Οσοι έχουν παρακολουθήσει την εξελισσόμενη επί τέσσερις δεκαετίες μετάλλαξη των κλάδων των πάσης φύσεως επικοινωνιών γνωρίζουν ότι όλη η αγορά είναι δυναμική και απολύτως κινητική. Αυτό μαρτυρεί η διαρκής μετεξέλιξή της στα πολλά χρόνια της Μεταπολίτευσης.
Επιπλέον, είναι παγκόσμια και δεν επηρεάζεται από τις ψευδολογίες του ενός και του άλλου, είτε είναι αναθεωρητές τύπου Τραμπ είτε ερασιτέχνες τύπου Παππά. Κινεί πόρους και δυνάμεις, έχει αποκτήσει δυνατότητες, ουδείς πλέον μπορεί να σταματήσει την πρόοδο και την εξέλιξη.
Κατά πάσα βεβαιότητα θα εξελιχθεί ερήμην τους…
