Φανταστείτε ότι βλέπετε ένα τραμ να τρέχει εκτός ελέγχου κατευθυνόμενο καταπάνω σε πέντε ανθρώπους που είναι δεμένοι στις ράγες της γραμμής στην οποία κινείται. Αν συνεχίσει την πορεία του θα σκοτώσει τους πέντε ανθρώπους, αν όμως εσείς τραβήξετε έναν μοχλό θα περάσει σε άλλη γραμμή και θα σκοτώσει μόνο έναν. Τι θα κάνετε; Θα αφαιρέσετε συνειδητά μια ζωή για να σώσετε περισσότερες;
Το συγκεκριμένο νοητικό πείραμα είναι γνωστό ως το «πρόβλημα του τρόλεϊ» (Trolley problem) ή το «πρόβλημα με την άμαξα» και έχει απασχολήσει συζητήσεις φιλοσόφων και ψυχολόγων από τη δεκαετία του 1960. Αυτό γιατί παρά το γεγονός ότι λογικά η λύση του «ήσσονος κακού» θα έπρεπε να θεωρείται προτιμότερη αν όχι από όλους, τουλάχιστον από τους περισσότερους ανθρώπους, τα πράγματα είναι τελικά περισσότερο περίπλοκα. Οταν τίθεται το συγκεκριμένο ερώτημα, πολλοί απαντούν ότι θα προτιμούσαν να μην προβούν σε καμία ενέργεια διότι δεν μπορούν να σηκώσουν το βάρος της ευθύνης –και κυρίως τις ενοχές –που επισύρει η απόφαση να τραβήξουν τον μοχλό.
Στο παρελθόν το παράδοξο αυτό απασχολούσε κυρίως σε θεωρητικό επίπεδο όσους διερευνούν την ηθική και την ανθρώπινη φύση. Σήμερα ωστόσο, στην εποχή που οι μηχανές αναλαμβάνουν το τιμόνι των αυτοκινήτων και καλούνται να αντιμετωπίσουν ανάλογες καταστάσεις στην πραγματική ζωή, το ζήτημα παίρνει άλλες διαστάσεις και η διερεύνησή του αποκτά άλλη χρησιμότητα. Ετσι, πρόσφατα πραγματοποιήθηκε η πρώτη εμπειρική εξέταση του προβλήματος του τρόλεϊ με ένα πείραμα το οποίο έγινε, όπως αρμόζει, στο εργαστήριο, με ανθρώπους και ποντίκια. Τα αποτελέσματά του ήταν μάλλον απρόσμενα και έδειξαν ότι τελικά, ειδικά όταν μπαίνει στη μέση ο κίνδυνος ανθρώπινων ζωών, η θεωρία απέχει από την πράξη.
Οι ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Γάνδης στο Βέλγιο θέλησαν να διερευνήσουν αν η απροθυμία για το τράβηγμα του μοχλού που εκφράζουν πολλοί στη θεωρητική συζήτηση εξακολουθεί να ισχύει και όταν βρεθούν πραγματικά αντιμέτωποι με ένα τέτοιο δίλημμα. Κάλεσαν στο εργαστήριό τους 200 εθελοντές, έναν-έναν ξεχωριστά, και είπαν στον καθέναν από αυτούς την ίδια ιστορία: ότι τα πέντε ποντίκια που έβλεπε μπροστά του σε ένα κλουβί θα δέχονταν σε 20 δευτερόλεπτα ένα πολύ ισχυρό και οδυνηρό αλλά όχι θανατηφόρο ηλεκτροσόκ, όμως αν ο ίδιος πατούσε ένα κουμπί η ηλεκτρική εκκένωση θα «χτυπούσε» το πλαϊνό κλουβί στο οποίο βρισκόταν μόνο ένα ποντίκι.
Βεβαίως κανένα ποντίκι δεν επρόκειτο να πάθει το παραμικρό, αλλά οι εθελοντές δεν το γνώριζαν. Καθώς το χρονόμετρο μετρούσε αντίστροφα πλησιάζοντας στο μηδέν, 86% εξ αυτών πάτησαν το κουμπί επιλέγοντας τη λύση του «ήσσονος κακού». Το ποσοστό ήταν σημαντικά μεγαλύτερο από εκείνο που σημειώθηκε σε μια ισάριθμη «ομάδα ελέγχου» η οποία κλήθηκε να αντιμετωπίσει ακριβώς το ίδιο πρόβλημα σε θεωρητική βάση. Το αποτέλεσμα εξέπληξε τους επιστήμονες καθώς, με βάση τις σχετικές μελέτες, η κρατούσα άποψη θεωρούσε ότι με τη μεγαλύτερη συναισθηματική φόρτιση που αισθάνεται κάποιος όταν αντιμετωπίζει μια τέτοια κατάσταση διά ζώσης ο δισταγμός ως προς το πάτημα του κουμπιού θα επικρατούσε περισσότερο.
Το πείραμα των ερευνητών από το Βέλγιο έχει ένα μειονέκτημα, και αυτό είναι το γεγονός ότι το 55% των συμμετεχόντων δήλωσαν εκ των υστέρων ότι δεν πίστεψαν ότι τα ποντίκια θα πάθουν κακό. Τα ευρήματά τους όμως θεωρούνται εξαιρετικά ενδιαφέροντα και αν επαναληφθούν ενδέχεται να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο θα προγραμματιστούν να λαμβάνουν τις αποφάσεις τους τα αυτόνομα αυτοκίνητα απέναντι σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο –το αν δηλαδή θα ρυθμιστούν έτσι ώστε να μην προβαίνουν σε καμία ενέργεια ή αν θα καλούνται να επιλέγουν τη λύση του «ήσσονος κακού».
