Προχωρώ, καταπώς υποσχέθηκα, στη σύσταση των διαλογικών κειμένων, που αποτυπώνουν στις εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ, ύστερα από εξήντα χρόνια, συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με θέμα «Το μέλλον του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού». Η οποία πραγματοποιήθηκε, όπως έγραφα, τον Απρίλιο του 1955 στις αίθουσες του Γαλλικού Ινστιτούτου, με προσκεκλημένο συνομιλητή τον Αλμπέρ Καμύ και εισηγητές τον Ευάγγελο Παπανούτσο, τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, τον Γιώργο Θεοτοκά, τον Φαίδωνα Βεγλερή και τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα. Στα οργανωτικά, προλογικά και επιλογικά, συμφραζόμενα της εκδήλωσης δεν θα επανέλθω. Υπενθυμίζω μόνον ότι, δύο χρόνια μετά, ο Καμύ τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας, αλλά τον Γενάρη του 1960 σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα στην ακμαία ηλικία των σαράντα επτά χρόνων του.
Επί της ουσίας τώρα, προηγούνται κάποιες γενικές εκτιμήσεις που εφεξής εξειδικεύονται. Η πρώτη ευάρεστη έκπληξη: η προκείμενη συζήτηση δεν άνοιξε με πρωτεύουσα ομιλία του Καμύ. Οι παρεμβάσεις του ακούστηκαν μετά από κάθε επί μέρους επτάλεπτη εισήγηση και διαπλέκονταν στον παρεπόμενο κάθε φορά διάλογο με ισότιμους όρους. Οι πέντε αποτυπωμένες εισηγήσεις εκκινούν με μία ηγουμένη πρόταση, η οποία εν συνεχεία παραδειγματίζεται, προτού καταλήξει σε απορηματικού τύπου ερωτήσεις (τρεις κατά κανόνα), στις οποίες ανταποκρίνεται ο προσκεκλημένος συνομιλητής, αφήνοντας περιθώριο δευτερολογίας.
Ο αμοιβαίος διάλογος εμπεριείχε ευτυχώς σημαντικό υπόλοιπο διαφωνίας, ενεργοποιώντας την ετοιμότητα υποψιασμένων ακροατών, οι οποίοι δικαιούνταν να παρέμβουν. Πρόκειται προφανώς για ανεπίληπτη εφαρμογή εταιρικής συζήτησης, σπάνια στα νεοελληνικά μας πεπραγμένα. Στην οποία ωστόσο δεν έγινε καθόλου λόγος για το γλωσσικό, μυθολογικό, γεωγραφικό, ιστορικό και ιδεολογικό μητρώο της «Ευρώπης», σε σύγκριση μάλιστα με τις άλλες ηπείρους, γειτονικές και απόμακρες. Ζητούμενο που επηρεάζει δραστικά περιγραφές και εκτιμήσεις, συγκλίνουσες και αποκλίνουσες, για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό.
Θυμίζω, χαριτολογώντας, την πρόκληση του Σαββόπουλου για τη βαλκανική μας καταγωγή, με τον κεφάτο εκείνον στίχο που αποφαίνεται: «εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε γέλασε». Πράγματι όμως επηρμένο γλωσσικό σοβινισμό μαρτυρεί η επιμονή γερμανών γλωσσολόγων, οι οποίοι, στα χρόνια του χιτλερικού φασισμού, αντάλλαξαν τον δόκιμο όρο «ινδοευρωπαϊκές γλώσσες» με τον αυτάρεσκο «ινδογερμανικές γλώσσες». Δεν θα επιμείνω. Επιστρέφοντας στις πέντε εισηγήσεις και στις ισάριθμες ανταποκρίσεις του Καμύ, σταματώ, δείγματος χάριν, στη συνεισφορά του Φαίδωνα Βεγλερή, η οποία, με την ηγουμένη της πρόταση, πιάνει ήδη τον ταύρο από τα κέρατα. Αντιγράφω και παραφράζω, με δηλωμένες κάποιες παραλείψεις και προσαρμογές:
«Κάθε κρίση για το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι εξ ορισμού υποθετική, καθότι εξαρτάται από αστάθμητα και απρόβλεπτα γεγονότα […] Ενα πάντως στοιχείο, που υπήρξε και η κινητήρια αρχή αυτού του πολιτισμού, είναι η ελευθερία, που παραχωρείται κατόπιν κοινωνικής συναίνεσης […] Θα προσθέσω ωστόσο και το ισότιμο στοιχείο της κοινωνικής δικαιοσύνης, που χρονολογείται μόλις πριν από έναν αιώνα […]
Στο μεταξύ, είτε από αφέλεια είτε από άγνοια, η Ευρώπη δεν φαίνεται να έχει εξαντλήσει τις πνευματικές, επιστημονικές και καλλιτεχνικές δυνάμεις της. […] Συνεπώς η μόνη απλή ερώτηση που θέτω προς συζήτηση είναι αν οι σημερινές ενδείξεις (με την επιφύλαξη της αυτοκτονίας που η ανθρωπότητα είναι ικανή να διαπράξει εναντίον του εαυτού της) επιτρέπουν να ελπίζουμε ότι η σημερινή Ευρώπη ετοιμάζεται για νέα άνθηση του πολιτισμού της, αποφεύγοντας την καταστροφή της».
Επεται (κατ’ ανάγκην κουτσουρεμένη) η ανταπόκριση του Α. Καμύ στη γενναία ερώτηση του Βεγλερή: «Αν σχηματοποιούσαμε σε γενικές γραμμές τα πράγματα, θα ήμασταν σε θέση να πούμε ότι σήμερα η Δύση ισχυρίζεται πως δίνει το προβάδισμα στην ελευθερία έναντι της δικαιοσύνης, ενώ η Ανατολή αντιστρόφως. Δεν θα εξετάσουμε εδώ αν πράγματι η ελευθερία βασιλεύει στη Δύση και η δικαιοσύνη στην Ανατολή […] Θα περιοριστούμε να καταγράψουμε τους ισχυρισμούς των δύο αυτών κοινωνιών.
Αν ο πυρηνικός πόλεμος (που ισούται με αυτοκτονία) δεν λάβει χώρα, θα απομείνουμε να ατενίζουμε και στο μέλλον τα δύο αγάλματα, της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, να στέκονται το ένα απέναντι στο άλλο, σουφρώνοντας τη μύτη τους. […] Εκτός αν ανταποκριθούμε στο σήμα εκείνο που εκπέμπουν κάποιοι υποψιασμένοι στοχαστές, επιμένοντας ότι το όριο της ελευθερίας βρίσκεται στη δικαιοσύνη, και το όριο της δικαιοσύνης στην ελευθερία − στο δικαίωμα του ανθρώπου να υπάρχει στους κόλπους ενός κοινωνικού συνόλου». Γεφυρώνοντας, θα πρόσθετα, την απόσταση ανάμεσα στην «πολιτεία και τη μοναξιά» του Παλαμά.
Αυτά φτάνουν για σήμερα. Το αύριο έτσι κι αλλιώς μας περιμένει στη γωνία.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
