Οι μονομάχοι του 1900
Στις εκλογικές αναμετρήσεις που διεξάγονται στην καμπή του 20ού αιώνα 7 Φεβρουαρίου 1899, 17 Νοεμβρίου 1902 εστιάζεται το ενδιαφέρον του σημερινού αφιερώματος. Ειδικότερα, στη δική μας περίπτωση, στόχος είναι η απόπειρα σκιαγράφησης δύο πολιτικών ηγετών που, μεταξύ άλλων υποψηφίων, διεκδικούν επιτυχώς τον πρωθυπουργικό θώκο: το 1899 καταδεικνύει νικητή των εκλογών τον κερκυραίο «κόντη», τον «ευρωπαϊστή» Γεώργιο Θεοτόκη. Αντίθετα, οι εκλογές του 1902, παρά το αμφίσημο κατ’ αρχήν αποτέλεσμά τους, θα οδηγήσουν στην εξουσία το «σύμβολο του παλαιοκομματισμού και της πολιτικής ολιγαρχίας», τον κραταιό παρά το γήρας του Θεόδωρο Δηλιγιάννη. Η συντριβή του δηλιγιαννικού κόμματος στις εκλογές του 1899 αιτιολογείται με το επιχείρημα της καταδίκης του αρχηγού της, ως «του κατ’ εξοχήν φέροντος το στίγμα του 1897». Η αποδυνάμωση του Νεωτερικού κόμματος το 1902, αντίστοιχα, εξηγείται από δύο κύριες παραμέτρους: οι εμπαθείς κοινοβουλευτικές συζητήσεις που έχουν προηγηθεί, με αφορμή τον πόλεμο του 1897, και ειδικότερα τη δράση της Εθνικής Εταιρείας έχουν καταδείξει εξίσου καθοριστικό για τη δραματική έκβαση των γεγονότων τον ρόλο της τότε αντιπολίτευσης, αξιόμαχο στέλεχος της οποίας ήταν ο Γεώργιος Θεοτόκης. Επίσης έχουν προηγηθεί τα «Ευαγγελικά» καθώς και η παραίτηση, λίγες μέρες αργότερα, του πρωθυπουργού Γεωργίου Θεοτόκη. Μία ακόμη επισήμανση, απόρροια των προηγούμενων: αυτή αφορά τον χαρακτήρα του προεκλογικού κλίματος κατά τις δύο εκλογικές αναμετρήσεις καθώς και την καθαρότητα της λαϊκής ετυμηγορίας. Ηπιο, σε χαμηλούς τόνους, υπό το φως της πρόσφατης πολιτικής και εθνικής χρεοκοπίας, άρα και της αναγκαίας και επιτακτικής ανόρθωσης, είναι το κλίμα των εκλογών του 1899· κυρίαρχη φυσιογνωμία και αδιαμφισβήτητος νικητής ο «θετικός, μετριοπαθής» Γεώργιος Θεοτόκης, «ο άνθρωπος του μέλλοντος»· προεκλογικό πρόκριμα η συνολική μεταρρυθμιστική πρόταση του νεοτρικουπικού κόμματος για την εξυγίανση του δημόσιου βίου. Με δυναμισμό, εμπάθεια, υψηλούς τόνους, τυμπανοκρουσίες και λαοφιλείς δημόσιες εκδηλώσεις προετοιμάζεται και διεξάγεται η εκλογική μάχη του 1902, με την ταυτότητα της προσωπικότητας και της δράσης του «μέγα δημεγέρτη» Δηλιγιάννη, του «Δύοντα Μεσσία», κατά τον διευθυντή της εφημερίδας Ακρόπολις, και με αξιόμαχο σύμμαχο τον «Αττικάρχη» Δημήτριο Ράλλη. Κυρίαρχο προεκλογικό σύνθημα η υπεράσπιση του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος απέναντι στους κάθε είδους επίδοξους νοθευτές του. Η επιστράτευση της δημόσιας δυσφορίας και οι εκδηλώσεις οργής από τους οπαδούς της δηλιγιαννικής παράταξης θα επιβάλουν, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, το Εθνικό Κόμμα στην εξουσία, παραγνωρίζοντας τη βασιλική δυσανεξία και επιφυλακτικότητα για το πρόσωπο του γορτύνιου ηγέτη της. Προτού προχωρήσουμε στον τρόπο με τον οποίο εξωτερικά γνωρίσματα, ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά, οικογενειακές και κοινωνικές καταβολές, ιδεολογικά πρότυπα και αφετηρίες συντάσσονται και επιστρατεύονται για να διαμορφώσουν δύο ξέχωρα ηγετικά πρότυπα, που απευθύνονται σε δύο ξέχωρα πολιτικά ακροατήρια, θα θέλαμε να καταθέσουμε μια επιφύλαξη· λειτουργική και αναγκαία για την εγκυρότητα του εγχειρήματός μας.
Τα αντίπαλα ζεύγη
Η αποτίμηση των ελληνικών πολιτικών αρχηγεσιών από σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης και μεταγενέστερης βιβλιογραφίας με καθοριστικό, πολλές φορές αποκλειστικό, κριτήριο το χάρισμα, επέβαλε τον απλουστευτικό, μανιχαϊστικό διαχωρισμό τους σε χαρισματικούς και μη· τροφοδότησε παράλληλα την ελληνική πολιτική ιστορία με μια σειρά άλλες επίτοκες διαιρέσεις: συντηρητικοί – φιλελεύθεροι, παραδοσιακοί – εκσυγχρονιστές, οπαδοί της στασιμότητας – οπαδοί της προόδου, μοναρχικοί – αντιδυναστικοί κλπ., περιορίζοντας έτσι ασφυκτικά τη χρήση των ερευνητικών εργαλείων και ενίοτε παραμορφώνοντας ή ακυρώνοντας τα πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης της πολιτικής φυσιογνωμίας και δράσης σημαντικών πολιτικών προσωπικοτήτων. Διαμορφώθηκαν έτσι με οδηγό μια σειρά άκριτων συχνά αναγωγών και αυτόματων ομαδοποιήσεων οριοθετημένα αντίπαλα ζεύγη που ανταποκρίνονταν σε οιονεί αντίπαλες ταυτότητες δράσης και μάλιστα με τον πρόσθετο αιρετικό για τη συνολική θεώρηση ισχυρισμό ότι τα ελληνικά πολιτικά κόμματα δεν διακρίνονταν με βάση ιδεολογικές διαφορές και πολιτικές πεποιθήσεις. Η πιο πάνω επιχειρηματολογία εμπλουτίστηκε επαρκώς από δάνεια συμβολικού ή αντικειμενικού περιεχομένου: δαίμονες και ημίθεοι κυριαρχούσαν στον συνολικό εξουσιαστικό μύθο, τον οποίο, ανάλογα με την οπτική τού αφηγητή-παραγωγού, συστήναν οι αντιλήψεις, τα πραγματικά δεδομένα ή «αι συνεχείς πλάναι». Ενας διευρυμένος φακός μάς επιτρέπει να εντάξουμε στην ερευνητική σκοπιά πολλαπλά δεδομένα και δυσδιάκριτες στην πρώτη ανάγνωση εκλεκτικές συγγένειες· μας απομακρύνει από την προνομιακή ιστοριογραφική εξέταση των χαρισματικών ηγετών, ενώ μας προτρέπει να καλύψουμε λειτουργικές ελλείψεις και χάσματα στο πεδίο των αρχηγεσιών «μετρίου αναστήματος», αυτών που είχαν την ατυχία να συνθλιβούν από τις εξαιρετικές πολιτικές φυσιογνωμίες της εποχής τους. Η χρησιμοποίηση των πιο πάνω κωδικοποιήσεων που αποδίδονται στην πολιτική συμπεριφορά του κάθε ηγέτη, και ειδικότερα του Δηλιγιάννη και του Θεοτόκη, θα γίνει στη συνέχεια με την επίγνωση της επιφύλαξης που επισημάναμε· επίσης, με κριτήριο το μέτρο αποδοχής και γονιμοποίησης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των αντίπαλων κόσμων, τόσο σε ηγεμονικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο της εκλογικής βάσης· με κομβικό σημείο συνάντησης τον δημόσιο διάλογο, μέσα από το βήμα της δημοσιογραφίας. Η υπογράμμιση εξάλλου της κριτικής και καταδίκης στοιχείων του αντίπαλου πολιτικού λόγου, «η άρνησις», οριοθετούσε εμμέσως και ενίσχυε μεθοδικά την ταυτότητα του καλύτερου «άλλου».
Τα χαρακτηριστικά των αρχηγών
Στην περίπτωση μάλιστα του Δηλιγιάννη, και ειδικότερα μετά την αποχώρηση του Τρικούπη, τα πράγματα φαίνεται να συνηγορούν σαφώς, ακόμη και από τους εχθρούς και αντίπαλους, υπέρ της εξαιρετικής προσωπικότητας, υπέρ του «μύθου, της ολυμπιακής λατρείας, της φυσικής δύναμης…», που αυτός εκπροσωπούσε και εξέπεμπε. Περισσότερο «αδικημένος» παρέμενε ο Θεοτόκης, ο οποίος αν και συγκέντρωνε ικανά χαρακτηριστικά, αδιαμφισβήτητα προτερήματα, «διαφορετικό ήθος και ύφος κατά την άσκησιν της εξουσίας…», αναβάθμισε το γόητρο και τη φήμη του στην τελευταία ισχυρή πρωθυπουργία του, μεταξύ 1906-1909, όταν η δηλιγιαννική παράταξη είχε κατακερματιστεί.
Πέρα από την εντιμότητα και ανιδιοτέλεια, κοινά χαρακτηριστικά και καθολικώς αποδεκτά για όλους σχεδόν τους έλληνες πολιτικούς ηγέτες, στη σκιαγράφηση των δύο πολιτικών πορτρέτων επικρατούν διακριτικά γνωρίσματα. Στα προτερήματα του Δηλιγιάννη συγκαταλέγονται, μεταξύ άλλων, η ένδοξη καταγωγή, ο μόχθος, η ζωντάνια, η αμεσότητα, η λιτότητα, σχεδόν ένδεια, η εμβέλεια της πολιτικής επικοινωνίας του, η αποφασιστική δράση, η τόλμη, η πίστη στον κοινοβουλευτισμό και στη λαϊκή κυριαρχία ως πηγή όλων των εξουσιών. Αποδοκιμάζεται κυρίως για την υπέρμετρη χρήση του λαϊκισμού και της δημαγωγίας ή, σύμφωνα με μια άλλη παράλληλη ανάγνωση, για τον βαθμό δημοκρατικότητας και κοινωνικής ευαισθησίας που επεδείκνυε στον χειρισμό των αιτημάτων της εκλογικής του πελατείας. Η πολιτική συμπεριφορά του Δηλιγιάννη ενσωματώνει τα πιο πάνω χαρακτηριστικά, ενισχύοντας ταυτόχρονα το στίγμα της από τη σύνθεση της πολιτικής πελατείας, με κυρίαρχο το μικροαστικό στοιχείο· από τη θέση την οποία συνήθως μαχόταν η δηλιγιαννική παράταξη, την αντιπολίτευση· τέλος, από τα μέσα και τα όπλα του αγώνα που προέκρινε. Στον Θ. Δηλιγιάννη αναγνωρίζεται ο τίτλος του αποτελεσματικότερου, πιο έμπειρου και μεθοδικότερου μαχητή.
Ο Γεώργιος Θεοτόκης, από την άλλη, με την αριστοκρατική καταγωγή, την πίστη στα ιδανικά της «πατρίδος, της θρησκείας, της ελευθερίας αλλά και της μοναρχίας», διακρίνεται κυρίως για τη νηφαλιότητα, τη μετριοπάθεια ατολμία κατά άλλους , τον αντισυγκρουσιακό χαρακτήρα, τη διαχειριστική επάρκεια, την περιορισμένη όμως εμβέλεια στην κινητοποίηση και τη δραστικότητα των οπαδών και φίλων· η σύνθεση της δικής του εκλογικής πελατείας με έντονο τον αστικό χαρακτήρα , η συχνή ανάδειξή του στην πρωθυπουργία, η προσφιλής καταφυγή στις παραιτήσεις ή στη διαμόρφωση συμμαχιών, η πρόκριση μιας άλλης πολιτικής ηθικής είναι στοιχεία που συστήνουν το ιδιαίτερο ηγεμονικό προφίλ. Συγκροτείται έτσι ένα αναγνωρίσιμο ανταγωνιστικό πολιτικό ζεύγος που παρέπεμπε σε συμβολικό και πρακτικό επίπεδο, σε διαφορετικές θέσεις και συμπεριφορές. Ο Θ. Δηλιγιάννης αποχωρούσε σχεδόν πάντα από την εξουσία οργισμένος, «εξαναγκασμένος», αδικημένος προοιωνιζόμενος τη βίαιη επάνοδό του ως απάντηση στη βίαιη αποχώρησή του. Ο Γ. Θεοτόκης αποχωρούσε έγκαιρα, αυτοβούλως, συνειδητά, πικραμένος ενίοτε, χρησιμοποιώντας την πρόσκαιρη θέση στην οιονεί αντιπολίτευση ως απαραίτητο βήμα για την επάνοδό του. Ο ένας «ορεγόταν» και ο άλλος εξόρκιζε την εξουσία. Το σχήμα αυτό εμπλουτιζόταν βέβαια και από άλλες παραμέτρους. Κυρίαρχη, ο διαφορετικός προσανατολισμός του εθνικού προγράμματος που καθένα από τα δύο κόμματα ευαγγελιζόταν, παρά τη χρήση του αλυτρωτισμού ως κοινής νομιμοποιητικής ιδεολογικής μήτρας.
Η κυρία Νίκη Μαρωνίτη είναι ιστορικός.
