Πέθανε πρόσφατα στην Konstanz της Γερμανίας, σε ηλικία 76 ετών, ο Hans Robert Jauss, του οποίου το έργο εκφράζει την ανανέωση των γραμματολογικών σπουδών στους πνευματικούς κύκλους της Ευρώπης. Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξει κανείς ότι ο Jauss, ως ο κυριότερος εκπρόσωπος της «Σχολής της Konstanz», συνέβαλε αποφασιστικά στην «αλλαγή παραδείγματος» των γραμματολογικών σπουδών, οι οποίες ως τη δεκαετία του ’60 περιορίζονταν στις παραδοσιακές εθνικές φιλολογίες. Η επιστημολογική στροφή που συντελείται με το έργο του Jauss συνίσταται στον ριζικό αναπροσανατολισμό των ερευνητικών ενδιαφερόντων της επιστήμης της λογοτεχνίας και γενικότερα των επιστημών του ανθρώπου. Το έργο του είναι το θεμέλιο της κοπερνίκειας στροφής των γραμματολογικών σπουδών.
Για να αντιληφθεί κανείς τις επιστημολογικές καινοτομίες που εισάγει ο Jauss στον χώρο των επιστημών του ανθρώπου θα πρέπει να ανασυγκροτήσει το θεωρητικό και μεθοδολογικό καθεστώς αυτών των επιστημών κατά τον 19ο αιώνα και κατά το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα. Ο επιστημολογικός ορίζοντας των επιστημών του ανθρώπου είναι ο θετικισμός και ο ιστορικισμός, πράγμα που για την επιστήμη της λογοτεχνίας εσήμαινε ότι το ερευνητικό της ενδιαφέρον εξαντλείται στην ιστοριογραφία, η οποία θεμελιώνεται στον άκριτο αντικειμενισμό. Στην εναρκτήρια διάλεξη του (1967) στο Πανεπιστήμιο της Konstanz ο Jauss θέτει το ερώτημα της ιστορικότητας του λογοτεχνικού έργου και επιχειρεί να προσδιορίσει τις πραγματολογικές συνθήκες της αισθητικής εμπειρίας, μέσω της οποίας καθίσταται δυνατή η αξιολόγηση των έργων τέχνης. Εννοιες – κλειδιά είναι η «πρόσληψη» και ο «ορίζοντας των προσδοκιών». «Το χάσμα ανάμεσα στη λογοτεχνία και την ιστορία, την αισθητική και την ιστορική γνώση», γράφει ο Jauss, «μπορεί να γεφυρωθεί, εφόσον η ιστορία της λογοτεχνίας δεν περιγράφει απλώς για δεύτερη φορά το γίγνεσθαι της γενικής ιστορίας, όπως αυτό αντικατοπτρίζεται στα λογοτεχνικά έργα, αλλά αποκαλύπτει στην πορεία της «λογοτεχνικής εξέλιξης» εκείνη την ιδιαίτερη λειτουργία της λογοτεχνίας ως διαμορφωτικού παράγοντα της κοινωνίας».
Κατά τον Jauss το έργο τέχνης δεν υφίσταται ως αντικείμενο καθ’ εαυτό, «που προσφέρει σε κάθε εποχή την ίδια πάντοτε εικόνα στον αναγνώστη του». Το νόημα του έργου εξαρτάται από τον «ορίζοντα των προσδοκιών» του αναγνώστη που διαμορφώνεται στα ιστορικά, κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια της εποχής του. Η λογοτεχνικότητα του έργου ανάγεται στις δομικές καινοτομίες που εισάγει το ίδιο το έργο σε σχέση προς τις παραδεδομένες αντιλήψεις, οι οποίες είτε επιβραβεύονται είτε ανατρέπονται. Το λογοτεχνικό κριτήριο θεμελιώνεται στη συνταύτιση ή την υπέρβαση των προσδοκιών του αναγνωστικού κοινού. Σήμερα, κατά τον Jauss, κατέχουμε ένα ασφαλές κριτήριο αισθητικής αποτίμησης των λογοτεχνικών έργων και αυτό δεν είναι άλλο από την «αισθητική απόσταση», η οποία σύμφωνα με την αισθητική της πρόσληψης είναι «η απόσταση ανάμεσα στον ορίζοντα των προσδοκιών του κοινού και στο έργο, ανάμεσα στην οικειότητα των προηγούμενων αισθητικών εμπειριών και την αλλαγή του ορίζοντα». Ο Jauss είναι κατηγορηματικός: «Οσο μικρότερη είναι αυτή η απόσταση, πράγμα που σημαίνει πως δεν υπάρχουν αξιώσεις από την προσλαμβάνουσα συνείδηση ν’ αλλάξει για να δεχθεί άγνωστες εμπειρίες, τόσο εγγύτερα το έργο πλησιάζει τον χώρο των «συνταγών της μαγειρικής» ή του ελαφρού αναγνώσματος.
Θα πρέπει όμως να τονισθεί ότι ο πρώτιστος ερευνητικός στόχος του Jauss δεν συνίσταται στον ορισμό των κριτηρίων της αισθητικής αποτίμησης του λογοτεχνικού έργου, ούτε στη μετατόπιση του κέντρου βάρους της ερμηνευτικής διαδικασίας από το κείμενο στον αναγνώστη αλλά στην επιστημολογική επαναθεμελίωση των επιστημών του ανθρώπου. Πράγματι, κατά τον Jauss, οι επιστήμες του ανθρώπου στον σημερινό πολιτισμό του επιστημονικού καταμερισμού εργασίας διασώζουν το καθολικό (οικουμενικό) στοιχείο της αυτοστοχαστικής παιδείας.
Κινούνται στα όρια μιας αντινομίας: από τη μια διατυπώνουν το αίτημα του οικουμενικού (καθολικού) αυτοστοχασμού και από την άλλη εργάζονται στα όρια του ειδικού αντικειμένου τους. Ο επιστημολογικός αυτός χαρακτήρας των επιστημών του ανθρώπου είναι εκείνος που τους παρέχει τη δυνατότητα να αμβλύνουν τις τεχνοκρατικές όψεις του σύγχρονου πολιτισμού μας. Με άλλα λόγια, το πνεύμα στην περίπτωση των επιστημών του ανθρώπου δεν κατακερματίζεται ούτε διασπάται αλλά διασώζεται ως ολότητα σκέψης, πράγμα που σημαίνει ότι ο αυτοστοχασμός της νεωτερικότητας μπορεί να διαφυλαχθεί και να δημιουργεί κατά καιρούς μορφές πνεύματος που να εκφράζουν τις αναζητήσεις της εκάστοτε εποχής.
Για τον Jauss η μετάβαση από τις εθνικές φιλολογικές επιστήμες του 19ου αιώνα στη θεωρία της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του επιστημολογικού μετασχηματισμού των επιστημών του ανθρώπου. Η μεταμόρφωση αυτή δεν είναι αποτέλεσμα των συνθηκών του πανεπιστημιακού καταμερισμού εργασίας αλλά συνέπεια της έντασης που δημιουργείται από την κοινωνική δυναμική της επιστημονικής εξειδίκευσης και την άλλη κοινωνική δυναμική που εκφράζεται μέσω του αυτοστοχασμού. Οι μελλοντικές προοπτικές των επιστημών του ανθρώπου και των γραμματολογικών σπουδών ειδικότερα εξαρτώνται από την ικανότητά τους να διαφυλάξουν την κοινωνική δυναμική του αυτοστοχασμού, πράγμα που σημαίνει να μετατραπούν σε κοινωνική δύναμη «που συμβάλλει στη χειραφέτηση του ανθρώπου από τις δεσμεύσεις που η φύση, η θρησκεία και η κοινωνία τού επιβάλλουν» (Jauss). Επιστήμες του ανθρώπου και κοινωνική χειραφέτηση είναι πραγματικότητες άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους κατά τον Jauss.
* Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο τού Hans Robert Jauss «Η θεωρία της πρόσληψης. Τρία μελετήματα», Αθήνα 1995, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας (Εισαγωγή – μετάφραση: Μίλτος Πεχλιβάνος).
Ο κ. Θεόδωρος Γεωργίου είναι συγγραφέας.
