1. Πού η «ωραία εποχή» οπου η Κοινή μιλιόταν απ’ τη Σικελία μέχρι κάτω τη Βακτριανή – σ’ εκείνον τον (παγκοσμιοποιημένον) ελληνιστικό κόσμο, όπου κι οι Ιουδαίοι ακόμα, μέσω των Ελληνικών ηθέλησαν να μάθουν τη θρησκεία τους… Τώρα, η νέα Κοινή, η Αγγλική, δέν έχει τέτοιες δόξες – έχει προλάβει ωστόσο να διαποτίσει το γλωσσικό μας τοπίο (όπου και όταν το βρίσκει διάτρητο): «Βοήθα-τον με τη βαλίτσα», «έχει πρόβλημα» (δηλ. δυσκολίες), κ.ά. Συχνά όμως, η παρουσία της Αγγλικής μάς προσφέρει και εννοιολογική εγρήγορση. Ο αδιαμφισβήτητος πλούτος-της, μας κάνει να συνειδητοποιούμε τις ακυριολεξίες τής τρέχουσας Ελληνικής, και να αναζητούμε να τις διορθώνουμε. Θυμίζω ενδεικτικά μόνον, όσα ο καλός Κολαΐτης έγραφε («Αγγλοελληνικόν Λεξικόν των Θεωρητικών και Εφηρμοσμένων Μαθηματικών», Τεχν. Επιμελητήριο της Ελλάδος, 1976) γύρω απ’ τον όρο «αξία»: Value ως «αξία» (αλλά και ως «τιμή» στα μαθηματικά). Networth, ως καθαρή ισαξία. Merit, ως αξιότητα. Meritoriously, ως επαξίως, και άλλα εννοιολογικώς καίρια, προς τα οποία μας προάγει η Αγγλική.
Κι εγώ, μάλιστα, συχνά γράφω στον μαυροπίνακα «απλά = in a simple way», «απλώς = merely» – μπάς και σταματήσει η χιονοστιβάδα… «απλά, είναι δύσκολο».
2. Επειδή όμως ουδέν αναμάρτητον, είπα σήμερα να διηγηθώ και μερικά κουσούρια της Αγγλικής (ανάλογα συμβαίνουν και σ’ άλλες γλώσσες βέβαια). Πρόκειται για την ενοχλητική πολυσημία μερικών αγγλικών όρων, τους οποίους έχομε αρχίσει να χρησιμοποιούμε κι εμείς. Και θ’ αρχίσω απ’ το περίφημο model, το οποίο στερεοτύπως χρησιμοποιείται για να εκφράσει πλήθος εννοιών:
α) Το χαριτωμένο κορίτσι που είναι «μοντέλο».
β) Το «πρότυπο» (ηθικής λ.χ.).
γ) Το «πρωτότυπο» αντίγραφο ενος φορέματος ή ενος εφευρήματος.
δ) Το «ομοίωμα» ενος αντικειμένου (καλλιτεχνικού ή πειραματικού).
ε) Το μαθηματικό «προσομοίωμα» ενος φυσικού φαινομένου.
Σπεύδω απο τώρα να συμφωνήσω με όποιον αντιτείνει «έ, και τί έγινε δηλαδή;». Τίποτα δεν έγινε αν τίποτα δεν νοιώθεις. Εάν όμως νοιώθεις τη διαφορά, τότε έγινε και παραέγινε: Ο κάθε χρηστικός τομέας, αλλα κι ο κάθε χρήστης, έχει τις δικές του εκφραστικές ανάγκες – τις οποίες κανένας δεν έχει δικαίωμα να τις πατάει με τον οδοστρωτήρα τού «μέσου όρου» των εκφραστικών αναγκών. Για να μήν καταλήξουμε στον «ευχάριστο» μέσον όρο της θερμοκρασίας του σώματός μου όταν το ένα-μου χέρι ειναι στην κατάψυξη και τ’ άλλο στο καυτό νερό.
3. Πάμε τώρα σ’ ενα άλλο παράδειγμα, τη λέξη standard. Δέν θα αναφερθώ στην νεοελληνική χροιά του «σταθερού» η οποία προσδόθηκε στην καθ’ ημάς χρήση του επιθέτου στάνταρ. Θα σχολιάσω περισσότερο την πολυσημία του όρου μέσα στην ίδια την Αγγλική: α) Εμβλημα (σήμα), β) ενα πρότυπο αντικείμενο, γ) Πρότυπον (οι προδιαγραφές ενος υλικού), δ) Στόχος συμπεριφοράς, ε) συνήθης (ποιότητα ή πρακτική), στ) τυπικό (εξάρτημα).
Ανάλογα συμβαίνουν με τον όρο performance: α) Παράσταση. β) Λειτουργία. γ) Εξοχη συμπεριφορά. δ) Επίτευγμα. ε) Επιτελεστικότητα. Ετούτο το τελευταίο είναι ακόμα πιο ειδικός όρος, και σημαίνει το σύνολο των ιδιοτήτων τις οποίες επιθυμούμε να επιτελεί ενα σχεδιαζόμενο προϊόν. Αυτόν μάλιστα τον όρο, κακώς τον μεταφράζουν ενίοτε ως «επίδοση» (progress, record) ή ως «απόδοση» (output, efficiency). Κρίμα, γιατι ο Αριστοτέλης είχε χρησιμοποιήσει ανάλογη έκφραση όταν, ουμανιστικότατα, προφήτευε «εάν οι μηχανές, διατασσόμενες ή προαισθανόμενες, επιτελούσαν το έργον τους[…], τότε οι δεσπότες δέν θα είχαν ανάγκη απο δούλους» (Πολιτ. 1253 b.35). Εχομε δε εδώ την πηγή δύο σύγχρονων σχετικών τεχνικών όρων: «Αισθητήρες» (βλ. την αριστοτελική ρήση «προαισθανομένων των οργάνων»), και «επιτελεστικότητα» (βλ. το αριστοτελικό ρήμα «αποτελείν το αυτών έργων»). Καταλαβαίνετε δε την πλάκα που γίνεται όταν, αντί για αισθητήρες, βρίσκομε «σένσορες» στα γραφτά μας. Είναι το ανάλογον των «σπονσόρων» – τλήμονες Χορηγοί της αρχαίας Τραγωδίας…
4. Και μιάς και μπήκαμε στα αγγλοελληνικά, όσο κι άν έβαλε τη μύτη-του τελευταίως ο κ. Blair – και γαλλιστί Μυταράς – και τα θόλωσε, θά ‘χετε βεβαίως παρατηρήσει και κάμποσα φαινόμενα πολιτισμικού ραγιαδισμού, τα οποία εκδηλώνονται δήθεν ως γλωσσικά φαινόμενα, αλλά δέν είναι (και μή βαράτε το σαμάρι αντί για το γομάρι). Τώρα λοιπόν είναι του συρμού η χρήση ενος αγγλικού επιθετικού προσδιορισμού μπροστά απο ενα ελληνικό ουσιαστικό: Οριένταλ εμφάνιση, σου λέει. Τζάζ μουσική. Γκλέιμουρ παίδαρος, και τέτοια. (Αντί για: εμφάνιση ανατολίτικη, μουσική τζάζ, παίδαρος εκθαμβωτικός). Εχομε λοιπόν εδώ: καί παχνιδιάρικη χρήση της ξένης λέξης, και αναγκαστική αναστροφή επίθετο/ουσιαστικό. Κι άν όλα ετούτα ήταν εξαίρεση, θά ‘λεγα οτι το θέμα είναι απλώς υφολογικό. Σε πάμπολλα έντυπα όμως (με την πιό μεγάλη αναγνωστικότητα (*δε), το διγλωσσικό αυτό τέχνασμα παίρνει και δίνει – κι άντε να το μαζέψεις αύριο που θα απαιτεί να γίνει κανόνας. Κι εδώ, ορθώνεται (δικαίως) ο Γλωσσολόγος και φωνάζει «κάτω τα χέρια απ’ τη γλώσσα» κι «η χρήση φιάνει τον κανόνα». Αυτό ακριβώς λέω κι εγώ στους διαφημιστές και στους εισαγωγείς εμπορικής κουλτούρας: «Κάτω τα χέρια απ’ τη γλώσσα. Μή με βιάζετε (μέσω πονηρών γλωσσικών τεχνασμάτων) να γίνω ζώον μιμητικό».
Κι επειδή βεβαίως η αγορά είναι αγορά, οι επισημάνσεις που κάνομε, παρακαλώ να διαβαστούν ως επίκληση για Πολιτισμική Αξιοπρέπεια, κι όχι για λογοκρισία. Απαγε.
(*) Κι όχι «αναγνωσιμότητα» (= ο βαθμός σαφήνειας του αναγιγνωσκομένου κειμένου) – κάπου πρέπει να διαφωνήσω κι εγώ με τον Μπαμπινιώτη…
Ο κ. Θεοδόσης Π. Τάσιος είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΘνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.
