Πριν από μερικές μέρες, με αφορμή τιμητική εκδήλωση για τον αείμνηστο καθηγητή του ΑΠΘ Βασ. Τατάκη, βρέθηκα στην Ανδρο, στο νησί του Θεόφιλου Καΐρη, και ασυναίσθητα ήλθαν στο μυαλό μου διάφορα επεισόδια από την ταραγμένη ζωή του μεγάλου αυτού άνδρα. Ο Καΐρης υπήρξε μια μορφή που συνδύαζε σοφία, θάρρος, εντιμότητα, μαχητικότητα, καρτερία, σεμνότητα, πίστη στην ελευθερία του ατόμου. Και όλες αυτές τις αρετές του και πολλές άλλες τις ένωνε σφικτά ένα άμεμπτο ήθος. Δεν επέτρεψε ποτέ στον εαυτό του να γίνει κυνηγός υψηλόβαθμων θέσεων ή θύμα κολάκων. Στην οποιαδήποτε εξουσία έλεγε όχι αυτό που πιθανόν θα της άρεσε αλλά εκείνο που ο ίδιος θεωρούσε ορθό. Στις μέρες μας όμως όλο και πιο αισθητή γίνεται η παρουσία ατόμων που κατέχουν ακαδημαϊκούς τίτλους και οι οποίοι, βρισκόμενοι κοντά στην εξουσία, τη… θωπεύουν επικροτώντας και ενισχύοντας κακές επιλογές της, που συνήθως οφείλονται σε όχι καλή ενημέρωση και σε ποικίλες σκοπιμότητες. Και αυτό το κάνουν, τις περισσότερες τουλάχιστον φορές, γιατί θέλουν να ικανοποιήσουν διάφορες φιλοδοξίες τους, μωρές και μη.
Η πολυσχιδής προσφορά του Καΐρη στο έθνος κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού του αγώνα, όπως και πριν ή μετά απ’ αυτόν, ήταν, κατά γενική ομολογία, ανεκτίμητη. Τον επιλέγουν να προσφωνήσει τον Καποδίστρια, μόλις αυτός πατά το πόδι του στην απελευθερωμένη χώρα και αντί να πει λόγια πανηγυρικά, όπως συνηθίζεται σε τέτοιες περιστάσεις, ζητεί από τον Κυβερνήτη σύνταγμα και νόμους: «Δεν θέλουσιν εξουσιάζει… ολέθρια πάθη· όχι χαμερπείς ιδιοτέλειαι, όχι ραδιουργίαι· όχι οικείος, εάν δεν είνε άξιος· όχι συγγενής, εάν είνε ανεπιτήδειος· όχι φίλος του Κυβερνήτου, εάν δεν έχη ικανότητα» για «να αισθανθή η πατρίς, να καταλάβωμεν και ημείς, να επαναλάβη η αδέκαστος ιστορία, ν’ αντηχήσωσιν όλοι οι αιώνες, ότι ου Συ, ουδέ ο υιός Σου, ουδέ ο οικείος Σου, ουδέ ο φίλος Σου, ουδέ πνεύμα φατρίας, αλλ’ αληθώς αυτός ο νόμος του Θεού, αυτό το δίκαιον, αυτοί της Ελλάδος οι θεσμοί κυβερνώσι την Ελλάδα διά Σου»!
Λίγο αργότερα, το 1835, ο Οθων, αναγνωρίζοντας τις μεγάλες προς την πατρίδα υπηρεσίες του Καΐρη, του απονέμει τον Χρυσό Σταυρό του Σωτήρα. Εκείνος όμως με σεμνότητα και ευγένεια δεν αποδέχεται την τιμή αυτή. «Δεν έπραξα τίποτε τοιούτου βραβείου άξιον» αλλά μόνον «μέρος… της επιθυμίας…, ήτις πάντοτε με εβασάνιζε·… να προσφέρω τι και εγώ προς το έθνος μου αντάξιον των όσων προς αυτό… χρεωστώ… Ηδη αξιωθείς του υπό της Υμετέρας Μεγαλειότητος δωρηθέντος μοι τούτου σταυρού λαμβάνω ευχαρίστως την ευκαιρίαν ταύτην και τολμώ να το προσφέρω δι’ Αυτής εις οποιονδήποτε άλλον ομογενή μου, άξιον τοιούτου αριστείου… Εις εμέ δε, Βασιλεύ, ικανή μένει αμοιβή, ότι επροσπάθησα τουλάχιστον να κάμω το προς την πατρίδα χρέος μου…»!
Το 1837 με βασιλικό διάταγμα ο Καΐρης διορίζεται καθηγητής της Φιλοσοφίας στο νεοϊδρυμένο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αλλά και πάλι με εύσχημο και αθόρυβο τρόπο αρνείται να δεχθεί την υψηλή αυτή θέση. Πιστεύει ότι θα προσφέρει στην πατρίδα πολύ μεγαλύτερες υπηρεσίες αν παραμείνει στο Ορφανοτροφείο που είχε ιδρύσει με τόσες θυσίες στο γενέθλιο νησί του, διδάσκοντας ανάμεσα σε άλλους και σε ορφανά που είχε δημιουργήσει ο αιματηρός αγώνας της Επανάστασης του ’21, παρέχοντας σ’ αυτά επιπλέον φαγητό και στέγη δωρεάν.
Οι θρησκευτικές δοξασίες του Καΐρη, που κατακρίθηκαν ακόμη και από πολλούς φίλους και μαθητές του, του προκάλεσαν αφορισμό από την Εκκλησία και μεγάλες διώξεις. Καταδικάζεται και το ταλαιπωρημένο από το γήρας, τις ασθένειες και τις οθωμανικές σφαίρες σώμα του σύρεται σε φρικτές φυλακές, όπου και πεθαίνει στις 9.1.1853, σε ηλικία 68 ετών. Δέκα μέρες όμως μετά τον θάνατό του ο Αρειος Πάγος τον αθωώνει. Αξίζει να παραθέσω την αρχή της αγόρευσης του Νικολάου Σαριπόλου, του μεγάλου νομομαθή της εποχής, που είχε αναλάβει την υπεράσπισή του. «Ο Καΐρης απέθανε, και απέθανεν αθώος… Αλλ’ οποίον μέγα μάθημα έδωκε προς την επίγειον δικαιοσύνην αυτός ο Θεός, καλέσας ενώπιον του αναμαρτήτου δικαστηρίου του τον Θεόφιλον Καΐρην! Ο Υψιστος… εκκαλέσας… τον κατηγορηθέντα επί αιρεσιαρχία Θεόφιλον Καΐρην, απέδειξε προφανώς ότι αι τοιαύται δίκαι υπεκφεύγουσι την αρμοδιότητα παντός επιγείου, παντός εξ ανθρώπων συγκεκροτημένου δικαστηρίου. Πάσα κατά του Υψίστου προσβολή υπό μόνου του Υψίστου αρμοδίως εκδικάζεται…»! Είναι ένα από τα μελανότερα σημεία της νεότερης ιστορίας μας ότι το άψυχο σώμα του Καΐρη κάποιοι στο λοιμοκαθαρτήριο της Σύρου, εκτελώντας ίσως εντολές ανωτέρων τους, φρόντισαν να το εξαφανίσουν, ενώ υπάρχει και παράδοση που υποστηρίζει ότι κακοποιήθηκε οικτρά.
Το 1930, όταν το ελληνικό κράτος γιόρταζε την εκατονταετηρίδα της απελευθέρωσής του από τον οθωμανικό ζυγό, ο Καΐρης ξεχάστηκε παντελώς. Ας ελπίσουμε ότι όταν το έθνος θα γιορτάζει τα 200 χρόνια του μεγάλου ξεσηκωμού του οι τότε υπεύθυνοι θα τον θυμηθούν. Πάντως το 1920 ο ευφυής και διορατικός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και μετέπειτα Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και Αλεξανδρείας Μελέτιος Μεταξάκης, θέλοντας να αμβλύνει την κακή για την Εκκλησία εντύπωση που προκάλεσε ο άγριος διωγμός του Καΐρη, έγραφε: «Διά την φυλάκισιν και την ειρκτήν (του Καΐρη) είνε μεμπτέα μόνον η Πολιτεία, διότι πολιτικαί είνε και όχι εκκλησιαστικαί αι διατάξεις, αίτινες εφηρμόσθησαν κατ’ αυτού».
Ο κ. Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
