60 χρόνια από τον πόλεμο του »40

60 χρόνια από τον πόλεμο του ''40 Ο Οκτώβριος και ο Οχτώβρης ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΟΥΛΟΥΡΗ Εξήντα χρόνια μετά την κήρυξη του πολέμου με την Ιταλία και την είσοδο της Ελλάδας στον Β'' Παγκόσμιο Πόλεμο, μία ακόμη εθνική επέτειος εορτάζεται με τον τρόπο που έχουμε συνηθίσει: σημαιοστολισμοί των δρόμων, σχολικές γιορτές, στρατιωτική και σχολική παρέλαση, δοξολογίες στους ναούς, εκφωνήσεις λόγων, διαγγέλματα των εκπροσώπων

Εξήντα χρόνια μετά την κήρυξη του πολέμου με την Ιταλία και την είσοδο της Ελλάδας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μία ακόμη εθνική επέτειος εορτάζεται με τον τρόπο που έχουμε συνηθίσει: σημαιοστολισμοί των δρόμων, σχολικές γιορτές, στρατιωτική και σχολική παρέλαση, δοξολογίες στους ναούς, εκφωνήσεις λόγων, διαγγέλματα των εκπροσώπων της πολιτικής ηγεσίας, ίσως και κάποιες εκπομπές στην τηλεόραση και αφιερώματα στον Τύπο. Οι ομιλούντες και οι γράφοντες προσπαθούν συνήθως να δώσουν ένα «μήνυμα» μέσα από τον συμβολισμό της επετείου με εφαρμογές στο κοινωνικό και στο πολιτικό παρόν. Ωστόσο το περιεχόμενο και η σημασία της επετείου δεν είναι ούτε τα ίδια για όλους ούτε σταθερά μέσα στον χρόνο. Δεν θα ήταν μάλιστα υπερβολή να υποστηρίξουμε ότι, όπως έχουν δείξει διάφορες δημοσκοπήσεις τα τελευταία χρόνια, για τους νεότερους οι εορτασμοί αυτοί είναι απλώς άλλη μία ευκαιρία για αργία από το σχολείο ή από τη δουλειά. Η στάση αυτή ενισχύεται από τη συγκεχυμένη γνώση ως προς τις διαφορές ανάμεσα στις δύο εθνικές επετείους: για ένα μέρος των μαθητών οι «εχθροί», τα γεγονότα, οι πρωταγωνιστές, η σημασία του κάθε πολέμου δεν καθορίζονται με σαφήνεια. Η Ελληνική Επανάσταση, και επειδή διδάσκεται πολύ πιο συστηματικά, αποτελεί για τη συνείδησή τους γεγονός μεγαλύτερης σημασίας που συχνά επικαλύπτει κάθε εθνικό εορτασμό. Αυτές οι διαπιστώσεις για το παρόν δεν συμπαρασύρουν βεβαίως όλους τους προηγούμενους εορτασμούς.



Η επέτειος της 28ης Οκτωβρίου επενδύθηκε κατά τις προηγούμενες δεκαετίες με σημαντικούς συμβολισμούς και εορτάστηκε με πάνδημη συμμετοχή. Στη μεταπολεμική ιστορία εν τούτοις η επέτειος αυτή υπήρξε πολύ περισσότερο «πολιτική» ­ και γι’ αυτό πιο διχαστική ­ από την επέτειο του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Οι λόγοι αυτής της διαφορετικής λειτουργίας των δύο επετείων συνδέονται προφανώς με το γεγονός ότι την Κατοχή και τον αγώνα κατά της ξένης κατάκτησης ακολούθησε ένας Εμφύλιος πόλεμος που σήμανε τον διχασμό της ελληνικής κοινωνίας και ως προς την ερμηνεία του εθνικού παρελθόντος. Τα γεγονότα συνεπώς που συνδέονται με την 28η Οκτωβρίου 1940 παρουσιάστηκαν και ερμηνεύτηκαν με διαφορετικούς τρόπους από τις επί μέρους πολιτικές και κοινωνικές ομάδες ενώ οι εκάστοτε εορτασμοί της επετείου εξυπηρέτησαν την επίσημη εκδοχή της ιστορίας. Οι αντίπαλες εκδοχές για πολλά χρόνια δεν έβρισκαν έκφραση στον δημόσιο λόγο.


Στην πρώτη σελίδα του «Ριζοσπάστη» στο φύλλο της 28ης Οκτωβρίου 1944 ο κεντρικός τίτλος «28 του Οχτώβρη» πλαισιώνεται από τις λέξεις «Εθνική Ανεξαρτησία», «Λαοκρατία» και «Αναγέννηση». Ηδη από το φύλλο της προηγούμενης ημέρας ανακοινωνόταν ότι «ο Λαός της Αθήνας ετοιμάζεται για την αυριανή αντιφασιστική μέρα». Το κεντρικό άρθρο της 28ης Οκτωβρίου 1944 διαχώριζε τη στάση του λαού, που «ήθελε να κάνει πόλεμο για την Ελλάδα», από τη στάση των κυβερνώντων, οι οποίοι «ήθελαν πόλεμο για το καθεστώς». Την επαύριο της απελευθέρωσης, λοιπόν, για τους έλληνες κομμουνιστές η επέτειος θύμιζε τη λαϊκή νίκη κατά του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου και κατά του γερμανικού φασισμού. Διαποτιζόταν εξάλλου από την ευφορία της νίκης και από την ελπίδα για μια Ελλάδα «ελεύθερη, ανεξάρτητη και ευτυχισμένη». Εξίσου αισιόδοξες, αν και με διαφορετικό όραμα για το μέλλον, ήταν και οι υπόλοιπες πολιτικοκοινωνικές ομάδες.


Οπως γνωρίζουμε, σε έναν μήνα περίπου το κλίμα αισιοδοξίας θα θαφτεί κάτω από την τέφρα ενός νέου πολέμου. Η λήξη του Εμφυλίου δεν θα αλλάξει τη ζοφερή εικόνα των βιωμάτων. Στον εορτασμό της επετείου το 1950 η εφημερίδα «Ακρόπολις» θεωρεί ότι ο κύκλος που ξεκίνησε πριν από δέκα χρόνια δεν έχει κλείσει. Η Ελλάδα καλείται να πει ένα νέο «Οχι», προς τη Δυστυχία αυτή τη φορά: «Οχι, δεν θα με νικήσης […], δεν θα με παραδώσης εις τον Σλαύον ανάπηρην, παράλυτην. Θα νικήσω την Πείναν, διά να τελειώσω με τον θρίαμβον μιας Αναγεννήσεως, εκείνον που ήρχισα την 28ην Οκτωβρίου, επάνω εις την Πίνδον. Ετσι θα κλείσω, όπως πάντοτε, τον κύκλον του επικού αγώνος μου» (φ. 72707, 28.10.1950). Μέσα από το κεντρικό άρθρο της εφημερίδας οι αξίες που προβάλλονται είναι η Δημοκρατία και η Ελευθερία. Οι εχθροί δεν είναι μόνο οι εισβολείς του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και η κομμουνιστική απειλή.


Ο συμβολισμός του εορτασμού


Ως τη μεταπολίτευση ο εορτασμός της 28ης Οκτωβρίου θα διατηρήσει κάποια σταθερά χαρακτηριστικά: α) θα συνδυάζεται με τον εορτασμό της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, β) με αυτόν τον τρόπο θα εντάσσεται σε μια ιστορική συνέχεια «ένδοξων» στιγμών όπου οι πρωταγωνιστές θα είναι κυρίως η «ελληνική φυλή» (όχι ο «λαός») και οι «ηγέτες», γ) ως κεντρική ηρωική φυσιογνωμία θα προβάλλεται ο βασιλιάς (ο Κωνσταντίνος Α´ και ο Γεώργιος Β´), δ) ως βασικό σύμβολο της επετείου θα καθιερωθεί το «Οχι», ε) εκτός από τις συνήθεις τελετές, ο εορτασμός θα συνοδεύεται και από αθλητικούς αγώνες (ποδοσφαίρου, ιστιοπλοΐας, ιππικούς κ.ά.) όπου θα απονέμονται «Κύπελλα του Οχι». Στις εφημερίδες τα σχετικά δημοσιεύματα θα αραιώσουν σταδιακά και θα περιοριστούν σε στερεότυπες αναφορές στον «λαμπρό εορτασμό» και σε φωτογραφίες από την παρέλαση.


Το κλίμα αλλάζει το 1974. Η επέτειος εκείνης της χρονιάς θεωρείται ο «πρώτος ελεύθερος εορτασμός […] του ΟΧΙ, που για τους Ελληνες συμβολίζει τώρα και το ΟΧΙ τους στη δικτατορία της 21ης Απριλίου, το μεγάλο ΟΧΙ της ενεργητικής και της παθητικής αντιστάσεως που ωδήγησε το δικτατορικό καθεστώς σε κατάρρευση» («Καθημερινή», φ. 16797, 27.10.1974). Η επέτειος θα αποκτήσει ένα νέο νόημα αλλά και ένα νέο τυπικό. Από την επόμενη χρονιά στις σχετικές εκδηλώσεις θα πρωτοστατήσουν οι φοιτητές όχι μόνο με ομιλίες και συνθήματα όπως «Το ΟΧΙ του ’40 το είπε μόνο ο λαός» αλλά και με πλήρη αλλαγή της διαδικασίας: ποιήματα του Ρίτσου, οι ύμνοι του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, τραγούδια της Αντίστασης, μουσική του Θεοδωράκη θα επενδύουν πλέον τις εορταστικές εκδηλώσεις σε σχολεία και πανεπιστήμια. Μια καινούργια εφημερίδα, η «Ελευθεροτυπία», προσδιορίζει και την αλλαγή στο ιδεολογικό περιεχόμενο της επετείου: ο «Μεγάλος Αντιφασιστικός Πόλεμος» κράτησε στην Ελλάδα εννέα χρόνια και «ήταν μια γενναία και επική τιτανομαχία εναντίον του ξένου και του ντόπιου φασισμού» (φ. 84, 27.10.1975).


Δύο διαφορετικές ερμηνείες


Το «άλλο πνεύμα» στον εορτασμό της επετείου ανιχνεύεται και στα αναγνωστικά μετά την άνοδο του ΠαΣοΚ στην εξουσία. Εδώ οι περιγραφές του σημαιοστολισμένου σχολείου, της λειτουργίας στην Εκκλησία και του λόγου του δασκάλου δίνουν τώρα τη θέση τους στην πρωτοβουλία των μαθητών που οργανώνουν μόνοι τους τη γιορτή, όπου η κεντρική ομιλία εκφωνείται όχι από τον δάσκαλο αλλά από τον «πρόεδρο της τάξης». Τότε για πρώτη φορά εξάλλου εμφανίζεται σε σχολικά βιβλία ο όρος «Εθνική Αντίσταση».


Μέσα στη δεκαετία του ’80 ο εορτασμός της 28ης Οκτωβρίου προσφέρει την αφορμή για εκτενείς υπομνήσεις της εθνικής ενότητας και της στενής συνεργασίας «Στρατού και Λαού» για την οικοδόμηση του μέλλοντος. Οσο η Δημοκρατία νιώθει ανασφαλής τόσο η εθνική επέτειος προσφέρεται για συμβολικές χρήσεις. Με την πάροδο του χρόνου όμως και την παγίωση της πολιτικής ομαλότητας ο εορτασμός της επετείου μοιάζει «άχρηστος». Εξαφανίζεται από τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων και η περιγραφή της δεν διαφέρει από εκείνη των κοινωνικών εκδηλώσεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο τίτλος του σχετικού άρθρου της εφημερίδας «Τα Νέα» στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ήταν «Συντομεύτηκε λόγω κρύου η παρέλαση κατόπιν επιθυμίας Καραμανλή» (29.10.1991, σ. 40). Ολο και πιο συχνά οι αναφορές στην 28η Οκτωβρίου γίνονται σχεδόν συνθηματικές. Το «Οχι» ή το «Αέρα» ανευρίσκονται πλέον σε γελοιογραφίες και όχι σε κείμενα ιστορίας, μνήμης ή πολιτικής. Παρ’ όλα αυτά, ίσως επειδή η ενασχόληση με τον Εμφύλιο δεν έχει λήξει ούτε σε επιστημονικό ούτε σε πολιτικό επίπεδο, συνυπάρχουν ακόμη ­ συχνά συγκεχυμένες ­ οι δύο διαφορετικές ερμηνείες: εκείνη της 28ης Οκτωβρίου με πρωταγωνιστή το Εθνος και εκείνη της 28 του Οχτώβρη με πρωταγωνιστή τον Λαό. *


* Η κυρία Χριστίνα Κουλούρη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης.

Ακολούθησε το Βήμα στο Google news και μάθε όλες τις τελευταίες ειδήσεις.