Σε μια αρχαιολογική ανασκαφή όπως του Τύμβου της Αμφίπολης, όπου το «μνημειώδες» κυριαρχεί ως χαρακτηριστικό των ευρημάτων της, το πιο δύσκολο είναι η αναζήτηση του μέτρου. Αυτό χάθηκε, προσώρας, μέσα στο αδηφάγο «διά ταύτα»: ποιος έδωσε την εντολή για το μνημείο, ποιος το κατασκεύασε, ποιος κείται εντός του. Υστερα από τρεισήμισι μήνες ανασκαφικών εργασιών αναζητείται η αίσθηση του μέτρου από την «ανάγνωση» του τύμβου στον λόφο Καστά, την επαναπροσέγγιση της ιστορίας της Αμφίπολης, την επιστημονική τεκμηρίωση των στοιχείων που δίνει ο τάφος –με τις Καρυάτιδες, τις Σφίγγες και το ψηφιδωτό με την αρπαγή της Περσεφόνης -, ακόμη και από την επικοινωνιακή διαχείριση αλλά και τις προσδοκίες του κόσμου.
Με αυτή την προσέγγιση αποκτά σημασία η παρουσίαση του ανασκαφικού έργου από την επικεφαλής του, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Σερρών, κυρία Κατερίνα Περιστέρη, και τα μέλη της ανασκαφικής ομάδας, τον αρχιτέκτονα κ. Μιχάλη Λεφαντζή και τον πολιτικό μηχανικό κ. Δημήτρη Εγγλέζο.
Το μέτρο δεν παραπέμπει σε προσγείωση, αλλά σε γείωση με τα επιστημονικά δεδομένα και ενίοτε σε απογείωση της σκέψης για δεμένες μελλοντικές απαντήσεις, με σύνθεση και συγκριτική ανασύνθεση βάσει των ευρημάτων.
Μέγεθος και αξία


Ισως ένα από τα πιο κρίσιμα στοιχεία που ανοίγουν δρόμους στην ερευνητική προσπάθεια είναι η παραδοχή της ανασκαφικής ομάδας ότι το ταφικό μνημείο, ο τύμβος, με όσα ακόμη κρύβει μέσα του, ο περίβολος του μισού χιλιομέτρου και ο λέοντας δείχνουν πως πρόκειται για το μεγαλύτερο οικοδομικό έργο της Μακεδονίας εκείνης της εποχής, στο τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. Η μεγαλύτερη παραγγελία μαρμάρου, με βάση τα ως σήμερα δεδομένα, έγινε για αυτό το μνημείο –χρησιμοποιήθηκαν περίπου 3.000 κυβικά μέτρα μαρμάρου! Μάλιστα, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της ανασκαφικής ομάδας, όταν στα ρωμαϊκά χρόνια πωρόλιθοι και μάρμαρα του Τύμβου Καστά αποξηλώθηκαν, έδωσαν υλικό σε κατασκευές για όλη την περιοχή –έχουν εντοπιστεί ακόμη και στα τείχη της Αμφίπολης. Παράλληλα τα εγχάρακτα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, σημάδια των τεχνιτών, που βρέθηκαν σε ορθοστάτες και στέψεις του περιβόλου αποτέλεσαν στοιχείο που συνεκτιμήθηκε για τη χρονολόγηση του μνημείου στο τέλος του 4ου αιώνα π.Χ.
Η εικόνα του χώρου στον Τύμβο Καστά και τα χαρακτηριστικά του ταφικού μνημείου που ανασκάφηκε –στον τρίτο θάλαμο βρέθηκαν οστά –οδήγησαν ήδη από τις 12 Νοεμβρίου την ανασκαφική ομάδα να διατυπώσει την άποψη ότι «πιθανότατα, πρόκειται για μνημείο αφηρωισμένου νεκρού, δηλαδή θνητού στον οποίο αποδόθηκαν λατρευτικές τιμές από την κοινωνία της εποχής του». Οπως σημείωναν, «ο νεκρός ήταν εξέχουσα προσωπικότητα, καθώς μόνο έτσι εξηγείται η κατασκευή αυτού του μοναδικού ταφικού συγκροτήματος». Ακόμη δεν έχουν γίνει –σύμφωνα με επίσημες πηγές από το υπουργείο Πολιτισμού –οι ανθρωπολογικές μελέτες για να δοθεί απάντηση στο αν τα οστά ανήκουν σε άνδρα ή γυναίκα.
Μία οικοδομική φάση


Τα ανασκαφικά ευρήματα πάντως επιτρέπουν μια πρώτη ανασύνθεση της κατασκευαστικής ιστορίας του ταφικού μνημείου. Σύμφωνα με πληροφορίες, όλοι οι θάλαμοι φτιάχτηκαν στην ίδια, πρώτη, οικοδομική φάση. Η καμάρα έγινε «με τη μία». Εχει την ίδια στάθμη σε όλο το μήκος της, ενώ ως προς το ύψος των θαλάμων από τη θόλο ως το δάπεδο η διαφοροποίηση αφορά το δάπεδο, που είναι πιο χαμηλά ή ψηλά.
Η κατασκευή ξεκίνησε από μέσα προς τα έξω και, όπως όλα δείχνουν, ο κιβωτιόσχημος τάφος που βρέθηκε στο όρυγμα του τρίτου θαλάμου-τέταρτου χώρου καθόρισε τη χάραξη του όλου μνημείου. Η θέση του τάφου υποβάλλει όλη την κατασκευή… Ο προσανατολισμός του είναι από Νότο προς Βορρά (με μικρή απόκλιση) και δεν «δείχνει» προς το κέντρο του τύμβου. Το ταφικό μνημείο ήταν επισκέψιμο για κάποιο χρονικό διάστημα –αυτό προκύπτει από τα ευρήματα (τρόπος που είχε κατασκευαστεί η δίφυλλη μαρμάρινη θύρα κ.ά.).
Σε κάποια επόμενη φάση υπήρξε επισκευή του μνημείου. Σε τρίτη φάση, και ύστερα από καταστροφή, το κατάχωσαν –ποιοι και για ποιον λόγο μένει να απαντηθεί. Η επίχωση με άμμο στους εσωτερικούς χώρους του μνημείου έγινε από ανθρώπινο χέρι, σύμφωνα με τους ανασκαφείς, και δεν είναι αποτέλεσμα φυσικής διαδικασίας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η έκπληξη με την ανεύρεση των Σφιγγών, των Καρυατίδων και του ψηφιδωτού σε δάπεδο συνοδεύθηκε από θαυμασμό για την ύπαρξη πολλών μαρμάρινων στοιχείων εντός του τάφου. Τι έβλεπε κάποιος περνώντας από το θύρωμα με τις Καρυάτιδες στον χώρο με το ψηφιδωτό κοιτάζοντας ψηλά; Μια μαρμάρινη οροφή.

Η μαρμάρινη πλάκα (μήκους 4 μ., πλάτους 1 μ. και πάχους 20 εκ.) που βρέθηκε και είχε στο κάτω μέρος της γραπτό διάκοσμο σε γαλάζιο, κόκκινο και κίτρινο χρώμα, όπου παριστάνονται φατνώματα με ρόδακα στο κέντρο, ήταν τμήμα της οροφής του χώρου μεταξύ των Καρυατίδων και της μαρμάρινης θύρας ο οποίος είχε στο δάπεδο το ψηφιδωτό με την αρπαγή της Περσεφόνης. Ηταν μία από τέσσερις μαρμάρινες πλάκες (οι άλλες τρεις δεν βρέθηκαν) κάτω από την καμάρα, που συνέθεταν την οροφή του δεύτερου θαλάμου.

Η μαρμάρινη αυτή οροφή φαίνεται ότι είχε φτιαχτεί ώστε να λειτουργεί και σαν μέσο προστασίας (από την υγρασία της θόλου) για το ψηφιδωτό που υπήρχε στο δάπεδο. Κατά την πορεία της ανασκαφικής εργασίας αποτυπώθηκε η εκτίμηση ότι υπήρξε επισκευή της οροφής. Η μαρμάρινη πλάκα που είχε μείνει στην οροφή χρησιμοποιήθηκε σαν ράμπα για να ρίξουν από ψηλά την άμμο, ως πάνω, στην καμάρα…
Οι τοίχοι σφράγισης έγιναν μαζί με την κατάχωση του μνημείου –κατάχωναν και έκτιζαν τους τοίχους σφράγισης, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της ανασκαφικής ομάδας. Μάλιστα ο τρόπος κατάχωσης με άμμο και ο τρόπος κατασκευής των τοίχων σφράγισης δείχνουν «δικλίδες ασφαλείας». Οι λίθοι των τοίχων σφράγισης έριχναν το βάρος τους στα πλάγια και πατούσαν κατευθείαν στην επίχωση και όχι σε στέρεο έδαφος κάτω. Και αυτό, κατά τους ανασκαφείς, έγινε ώστε αν κάποιος επιχειρούσε να σκάψει για να μπει, να καταπλακωθεί. Δεν έχει διευκρινιστεί πάντως ο ρόλος του λίθου που υπήρχε στη μέση του τοίχου σφράγισης, μπροστά από τις Σφίγγες.
Το ψηφιδωτό


Ο εντυπωσιακός δεύτερος θάλαμος με το ψηφιδωτό ήταν περίτεχνα φτιαγμένος. Στον τοίχο επάνω από τη δίφυλλη μαρμάρινη θύρα αλλά και στους άλλους δύο τοίχους που περιβάλλουν τον δεύτερο θάλαμο υπήρχε «ζωφόρος», στενή μαρμάρινη ζώνη που «περιέτρεχε» ψηλά καθέναν από τους τρεις τοίχους. Είναι τα περίφημα τρία «επιστύλια» τα οποία έχουν μεταφερθεί για συντήρηση στο Μουσείο της Αμφίπολης. Τα τρία αυτά μέρη της «ζωφόρου» είναι από μάρμαρο, επάνω στο οποίο είναι επιζωγραφισμένες παραστάσεις, πολυπρόσωπες σύμφωνα με εκτιμήσεις, που όμως θα αναδειχθούν μέσω της συντήρησης ώστε να φανεί τι ακριβώς απεικονίζουν.
Το θαυμάσιο ψηφιδωτό με την αρπαγή της Περσεφόνης αποτελεί ένα από τα στοιχεία που συνεκτιμάται για τη χρονολόγηση του μνημείου στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. Το κομμάτι που λείπει από το κέντρο του ψηφιδωτού ανασυντίθεται. Το «γαλάζιο» μάτι του αλόγου στο άρμα του Πλούτωνα που έδωσε αφορμή για σενάρια και υποθέσεις δεν είναι γαλάζιο. Είναι ένα βότσαλο με οξείδωση και δεν υπάρχει διχρωμία στα μάτια των αλόγων…

Αβατον
Ο Λέων, ο τύμβος και ο περίβολος
Ο περίβολος δεν είχε μόνο αναλημματική λειτουργία, σύμφωνα με τους ανασκαφείς. Το μάρμαρο ήταν εμπλεκόμενο με τους πωρόλιθους. Η στέψη των μαρμάρων που έχουν πάχος 30 εκατοστά εισαγόταν στον τοίχο (έμπλεκτο σύστημα δόμησης). Το μάρμαρο τοποθετήθηκε την ίδια στιγμή με τον πωρόλιθο: μπροστά μάρμαρο, πίσω πωρόλιθος, και συνέχιζαν.
Στην ανωδομή του περιβόλου, επάνω από το γείσο, υπήρχε προσθήκη στο πίσω μέρος, ώστε να σταματά όποιον επιχειρούσε να πατήσει στον τύμβο –υπήρχε κιγκλίδωμα που δεν επέτρεπε την προσέγγιση. Ο τύμβος ήταν «άβατον». Εξωτερικά του περιβόλου υπήρχε κυκλικός δρόμος.
Η ανασκαφική ομάδα θεωρεί ότι ως γνωστός Λέων της Αμφίπολης βρισκόταν στην κορυφή του Τύμβου Καστά. Μάλιστα, η επανεξέταση των από δεκαετιών ανασκαφικών ευρημάτων στον λόφο δίνει στοιχεία πρόσθετα. Στην κορυφή του λόφου ο σπουδαίος αρχαιολόγος Δημήτρης Λαζαρίδης είχε βρει μέσα στο χώμα τρεις τοίχους μιας τετράπλευρης κατασκευής, θεωρώντας ότι εκεί υπήρχε ταφικό σήμα. Σήμερα οι ανασκαφείς έχουν επισημάνει ότι στο σημείο αυτό βρισκόταν το θεμέλιο για το βάθρο όπου ήταν ο Λέων. Μάλιστα, στο εσωτερικό αυτής της τετράπλευρης κατασκευής υπήρχε μια οπή, σαν πηγάδι, διαμέτρου 1,20 μ., που δείχνει, κατά την ανασκαφική ομάδα, ότι εκεί υπήρχε ξύλινος στύλος. Εκεί ήταν ο ξύλινος οδηγός για την κατασκευή του τύμβου. Υπάρχει και η εκτίμηση ότι ο Λέων της Αμφίπολης, ο οποίος ήταν εκεί στην κορυφή, κοιτούσε προς τα νοτιοανατολικά. Το μνημείο δεν κοιτά προς την Αμφίπολη…
Υπάρχουν εκτιμήσεις ότι κομμάτια του περιβόλου και το λιοντάρι «ξηλώθηκαν» στα ρωμαϊκά χρόνια. Κατά τις ανασκαφικές εργασίες εντοπίστηκαν, σύμφωνα με πληροφορίες, ράμπες στον περίβολο για μεταφορά, κομμάτια του ρωμαϊκού γερανού (αντίβαρο) και η τελευταία θέση του γερανού.
Πολλά μένει να αποκαλυφθούν.


ΟΙ ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ
Βρέθηκαν νομίσματα και κτερίσματα του 2ου π.Χ. αιώνα
Κάνοντας ένα οδοιπορικό στην ιστορία της Αμφίπολης και του λόφου Καστά και μνημονεύοντας τον αρχαιολόγο Δημήτρη Λαζαρίδη, η κυρία Κατερίνα Περιστέρη περιέγραψε την πορεία των ανασκαφικών εργασιών της ομάδας της, στον τύμβο, από το 2012 ως το 2014, στην παρουσίαση που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο και δείχνοντας σε σλάιτ την πορεία της ανασκαφικής σκαπάνης. Μέσω φωτογραφιών παρουσίασε βήμα-βήμα την κατάσταση των θαλάμων. Επεσήμανε ότι δοκάρι που είχε πέσει, έσπασε τη μύτη και τα χείλη της Καρυάτιδας, ενώ όσον αφορά τα οστά που βρέθηκαν στον τέταρτο θάλαμο, σημείωσε ότι το πρώτο που έπρεπε να γίνει ήταν μαζί με το χώμα που είχαν να προστατευτούν και να μεταφερθούν ώστε να μην υποστούν καμία αλλοίωση.

Από την πλευρά του ο κ. Μιχάλης Λεφαντζής επιχειρηματολόγησε ότι ο λέοντας της Αμφίπολης ήταν στην κορυφή του τύμβου και αναφέρθηκε στις ταυτίσεις των μαρμάρων του περιβόλου με μάρμαρα από το βάθρο του λέοντα.

Ο πολιτικός μηχανικός κ. Δημήτρης Εγγλέζος έδωσε σημαντικές απαντήσεις σε ερωτήματα που αφορούν την επίχωση στους χώρους του μνημείου, αλλά και τις αιτίες από τις οποίες μπορεί να έχει προέλθει η καταπόνηση του μνημείου. Το ταφικό όρυγμα στον τέταρτο θάλαμο, εκεί όπου βρέθηκε ο κιβωτιόσχημος τάφος, προηγήθηκε της υπόλοιπης κατασκευής του κτιρίου. Ο καλός σχεδιασμός της κατασκευής του μνημείου και η επίχωση ήταν εκείνα που το έκαναν ανθεκτικό. Δεν επαληθεύεται από υπολογισμούς το σενάριο για επίδραση από πλημμύρα στον χώρο.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ