παράδοση: Η γέννηση του κόκκινου Αϊ-Βασίλη

Στις 23 Δεκεμβρίου 1823 δημοσιεύτηκε στην αμερικανική εφημερίδα Troy Sentinel ένα ποίημα το οποίο αποτέλεσε τη ληξιαρχική πράξη γέννησης του Αϊ-Βασίλη της σύγχρονης χριστιανικής μυθολογίας. Ηταν το «An Account of a Visit from St Nicholas» (Η περιγραφή μιας επίσκεψης του Αγίου Νικολάου) που είχε γράψει ένα χρόνο νωρίτερα ο επισκοπικός ιερέας και λόγιος Κλημέντιος Κλαρκ Μουρ (1779-1863). Σε αυτό το ποίημα, με ομοιοκατάληκτους στίχους, που έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές και γνώρισε πολλές παραλλαγές, ακόμη και σατιρικές, παρουσιάζονται τα βασικά στοιχεία του μυθικού Αϊ-Βασίλη. Το έλκηθρο με τους οκτώ ταράνδους (τα ονόματά τους: Ντάσερ, Ντάνσερ, Πράνσερ, Βίξεν, Κόμιτ, Κιούπιντ, Ντόνερ, Μπλίτσεν), το τζάκι με την κάλτσα, το χιόνι και ο άγιος: βραχύσωμος με άσπρη γενειάδα, φορώντας γούνινο παλτό, πίπα στο στόμα, σάκο με παιχνίδια στην πλάτη, χοντρή κοιλίτσα, ροδαλά μάγουλα («his cheeks were like roses») και μύτη κόκκινη σαν κεράσι («his nose like a cherry»). Μερικά χρόνια αργότερα, ο σκιτσογράφος Τόμας Ναστ, ο πατέρας της αμερικανικής πολιτικής γελοιογραφίας, εμπνευσμένος από το ποίημα του Μουρ δημιούργησε την εικόνα του Αγιου Βασίλη σε σειρά σκίτσων που δημοσιεύτηκαν το 1863 στο περιοδικό Harper’s Weekly. Ο Ναστ, γερμανικής καταγωγής, ενσωμάτωσε επίσης στην εικόνα στοιχεία από τη γερμανική λαϊκή παράδοση των Χριστουγέννων, αλλά και από την παραδομένη μορφή του πλανόδιου γερμανού εμπόρου. Στα κατοπινά χρόνια η εικόνα του Αγίου άλλαξε ελάχιστα. Ο Αγιος ψήλωσε μερικούς πόντους, εγκατέλειψε την πίπα και «τυποποιήθηκε», ολοπόρφυρος με μαύρες μπότες, το 1931, σε μια διαφήμιση της Coca-Cola.

Ο Αγιος από την Καισάρεια

Ο Αγιος Βασίλειος από την Καισάρεια, η ασκητική μορφή που αποθεώνεται στα ελληνικά παραδοσιακά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, δεν έχει καμία σχέση με τον Αϊ-Βασίλη της λαϊκής φαντασίας. Στον πρώτο, που έζησε από το 329 ή 330 ως το 379 μ.Χ., αναζητούμε τη Δόμηση της Αλήθειας, τη Θεολογία του Κάλλους, τη διάκριση Φύσης και Ιδιότητας, τη σχέση Ουσίας και Υπόστασης, τη διάκριση Ουσίας και Ενέργειας στον Θεό, τη μέθοδο του Θεολογείν. Στον δεύτερο αναζητούμε την παραμυθητική λειτουργία της παράδοσης, τη θαλπωρή των λαϊκών αφηγήσεων, την προσμονή της έκπληξης, τη χαρά του δώρου και της δωρεάς. Ο πρώτος, που αν ήμαστε σύγχρονοί του δεν θα διστάζαμε να τον ανακηρύξουμε σπουδαιότερο «άνθρωπο του αιώνος μας» –όπως έγραψε ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός στον επιτάφιόν του εις τον Βασίλειο -, είναι μια ιστορική μορφή της Εκκλησίας, που έφθασε στη Θεολογία έχοντας κατακτήσει την κλασική παιδεία, τα ελληνικά γράμματα, σπουδάζοντας μάλιστα στην Αθήνα, κέντρο ακόμα τότε, στα μέσα του 4ου αιώνα, των Ακαδημαϊκών και των Περιπατητικών Σχολών όπου εδίδασκαν ο Ιμέριος και ο Προαιρέσιος. Ο δεύτερος είναι ένας ήρωας με αρχετυπική λειτουργία στις συνειδήσεις των ανθρώπων, μια συμβολική μορφή της οποίας τα χαρακτηριστικά είναι δάνεια από ποικίλες παραδόσεις της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής, με κέντρο όμως την εμβληματική μορφή του SinterKlaas, του Αγίου Νικολάου, έτσι όπως έχει εικονογραφηθεί στην αρχαιότερη ευρωπαϊκή σχετική παράδοση, την ολλανδική: επισκοπικά άμφια κόκκινου χρώματος, μήτρα που εκφυλίστηκε σε σκούφο, ποιμαντορική ράβδος, πάλλευκη γενειάδα.

Θα μπορούσε όμως μια γιορτή «έκτακτης λαϊκής άφεσης και κοσμικής διασκέδασης», όπως λέει ο λαογράφος Μ. Γ. Μερακλής, να τεθεί υπό την πατρωνία μιας ασκητικής μορφής, ενός αγίου «βυζαντινού» που δόξασε και δοξάστηκε μέσα από τον μοναχισμό; Μάλλον όχι. Ετσι, αργά αλλά σταθερά, η βορειοευρωπαϊκή μορφή του Αγίου Νικολάου, του Santa Claus, ταυτίστηκε με τη μορφή του Αϊ-Βασίλη και η μοίρα αυτών των δύο αγίων ακολούθησε κοινούς δρόμους όχι μόνο στις λαϊκές αφηγήσεις, αλλά και στα λαϊκά δρώμενα.

Κοσμοπολίτης Αγιος Νικόλαος

Ο Αγιος Νικόλαος, επίσκοπος Μύρων της Λυκίας (γέννηση γύρω στο 270, θάνατος ανάμεσα στο 343 και στο 352), είναι ίσως από τους πιο πεφιλημένους αγίους της χριστιανικής Εκκλησίας, τόσο της Ορθόδοξης όσο και της Καθολικής και της Προτεσταντικής. Η παράδοση που τον θέλει να γαληνεύει τις θάλασσες, να συνοδεύει ταξιδιώτες σε επικίνδυνες αποστολές, να λυτρώνει από τον άδικο θάνατο τους αθώους στρατηλάτες και τους απλούς πολίτες, να συντρέχει τους αδύναμους και τα παιδιά, συνέβαλε στην ανακήρυξή του σε προστάτη των ναυτικών, των ταξιδιωτών, των εμπόρων και των παιδιών.

Υπάρχει όμως και μία άλλη ιδιότητά του: ο μεταφυσικός κοσμοπολιτισμός του, που συνδέεται με τη μεταφορά του λειψάνου του από τα Μύρα στο Μπάρι τον 11ο αιώνα από ιταλούς ναύτες. Αυτό το ταξίδι του σκηνώματος δημιούργησε στις Κάτω Χώρες τον μύθο του κοσμοπολίτη αγίου που φθάνει από τον Νότο στον Βορρά, μεταφέροντας μαζί με τη χάρη του και τα δώρα που θα προσφερθούν στον κόσμο της αθωότητας, στον κόσμο των παιδιών. Σύμφωνα με την ολλανδική παράδοση του SinterKlaas, o άγιος ζει στην Ισπανία και σε ένα μεγάλο κατακόκκινο βιβλίο καταγράφει τις επιθυμίες των παιδιών.