Χριστούγεννα επί της οθόνης

Στα «Μαύρα Χριστούγεννα» (Black Christmas, 2019), μία από τις ταινίες που θα διανεμηθούν στις αίθουσες μέσα στην εφετινή γιορτινή περίοδο, ένας μανιακός δολοφόνος, με άγνωστα κίνητρα, σφαγιάζει τα μέλη μιας αδελφότητας, γεγονός από το οποίο ξεσπά ο πανικός και η αμοιβαία καχυποψία. Oμως ο δολοφόνος δεν έχει υπολογίσει ότι μια παρέα κοριτσιών είναι πιο δυναμική από όσο θα περίμενε…

Τα «Μαύρα Χριστούγεννα», μέσω των οποίων η σκηνοθέτρια Σοφία Τακάλ (που συνυπογράφει και το σενάριο) επιστρέφει σε ένα cult movie του 1974, απέχουν έτη φωτός από τη γνωστή χαρμόσυνη διάθεση που συναντάμε στις περισσότερες «χριστουγεννιάτικες» ταινίες και που, για να πω την αμαρτία μου, δεν είναι ακριβώς το «cup of tea μου». Ισως επειδή δείχνουν τόσο αποκλειστικά γυρισμένες για προβολή στις μέρες των Χριστουγέννων που είναι αδύνατον να τις δεις άλλη εποχή. Και αν αυτό γίνει, δείχνουν εντελώς εκτός τόπου και χρόνου και ολίγον (έως πολύ) βαρετές.

Οι κλασικές

Oπως παντού, όμως, έτσι και εδώ υπάρχουν οι εξαιρέσεις, οι ταινίες εκείνες τις οποίες μπορείς όντως να δεις ανά πάσα στιγμή και να νιώσεις – γιατί αυτός είναι ο στόχος της πλειονότητας αυτών των φιλμ – άλλος άνθρωπος. Μάλλον, να νιώσεις καλύτερος άνθρωπος.

Δεν είναι τυχαίο εξάλλου που κάποιες από αυτές τις ξεχωριστές ταινίες έχουν κερδίσει μια θέση ανάμεσα στις κλασικές στην παγκόσμια Ιστορία του κινηματογράφου. Με την «Υπέροχη ζωή» («It’s a Wonderful Life», 1946) για παράδειγμα, ο σπουδαίος Φρανκ Κάπρα δημιούργησε ένα κινηματογραφικό μνημείο της ποπ κουλτούρας, που κάποτε, σε εποχές πολύ πιο αθώες από τις σημερινές, αλλά και σήμερα αποτελεί για πολλούς Αμερικανούς κομμάτι της χριστουγεννιάτικης τελετουργίας. Επί δεκαετίες ολόκληρες οι αμερικανικές οικογένειες είχαν ως έθιμο κάθε Χριστούγεννα να παρακολουθούν στην τηλεόραση τον Τζέιμς Στιούαρτ στον ρόλο του Τζορτζ Μπέιλι, ενός έντιμου πάτερ φαμίλια σε βαθιά κρίση (οικονομική εννοείται!) ο οποίος ωστόσο, μαχητής καθώς είναι, βρίσκει τελικά τρόπους για να σταθεί στα πόδια του, όχι μόνο για το δικό του καλό αλλά και για το καλό των δικών του.

Ο Τζέιμς Στιούαρτ είχε ρέντα με τα Χριστούγεννα. Εξι χρόνια νωρίτερα είχε παίξει με τη Μάργκαρετ Σάλαβαν σε μία ακόμη κλασική ταινία Χριστουγέννων, το «Μαγαζί της γωνίας» (The Shop Around the Corner, 1940) του Ερνστ Λούμπιτς, μια αισθηματική κομεντί «καθημερινών ανθρώπων» η οποία παραπάνω από μισό αιώνα αργότερα θα ενέπνεε τη Νόρα Εφρον στο «Εχετε μήνυμα στον υπολογιστή σας» (You’ve Got Mail, 1998) με τον Τομ Χανκς και τη Μεγκ Ράιαν.

Παραμένοντας στην κατηγορία «κλασικές ταινίες», θα βρούμε επίσης το «Θαύμα στο Μανχάταν» (Mircale on 34th Street, 1947) του Τζορτζ Σίτον για το οποίο ο Εντμουντ Γκουέν κέρδισε το Οσκαρ Β’ ρόλου έχοντας υποδυθεί τον γεράκο που βρίσκει τον μπελά του όταν υποστηρίζει ότι είναι ο… πραγματικός Αγιος Βασίλης. Ενα γνήσιο χριστουγεννιάτικο classic που μάλιστα απέσπασε και το Οσκαρ σεναρίου και επίσης ξαναγυρίστηκε πολλά χρόνια αργότερα, το 1994, με τον Ρίτσαρντ Ατένμπορο στον ρόλο του Αϊ-Βασίλη.

Στη δεκαετία του 1950, όταν το αμερικανικό μιούζικαλ ζούσε τις τελευταίες στιγμές μεγάλης δόξας, ένας συνδυασμός του με τα Χριστούγεννα λειτούργησε ικανοποιητικά στην ταινία «Λευκά Χριστούγεννα» («White Christmas», 1954). Ο Μπινγκ Κρόσμπι και ο Ντάνι Κέι είναι τα φιλαράκια που στήνουν ένα επιτυχημένο μουσικοχορευτικό ντουέτο, το οποίο με την είσοδο της Βέρα-Ελεν και της Ρόζμαρι Κλούνεϊ (θείας του Τζορτζ) στην ιστορία γίνεται ένα ακόμη πιο επιτυχημένο κουαρτέτο. Αν και το ομότιτλο τραγούδι του Ερβιν Μπερλίν τραγουδιέται ακόμα, ήταν το «Count Your Blessings Instead of Sheep» που κέρδισε την υποψηφιότητα στα Οσκαρ.

Χωρίς να είναι ακριβώς αυτό που λέμε «χριστουγεννιάτικες», ταινίες όπως η «Γκαρσονιέρα» (The Apartment, 1960) του Μπίλι Γουάιλντερ και το «Φάννυ και Αλέξανδρος» (Fanny och Alexander, 1982) του Ινγκμαρ Μπέργκμαν αφηγούνται ιστορίες που τοποθετούνται στην περίοδο των Χριστουγέννων και φυσικά ανήκουν στα μεγάλα αριστουργήματα του παγκόσμιου σινεμά.

Εξάλλου ταινία «Χριστουγέννων» δεν σημαίνει αποκλειστικά χριστουγεννιάτικο δέντρο και δείπνο με γαλοπούλα. Το «Θα σ’ αγαπώ παντοτινά» (Christmas Holiday, 1944) του Ρόμπερτ Σιόντμακ είναι ένα νουάρ στο οποίο ο Τζιν Κέλι αποδεικνύεται τύπος πολύ πιο σκοτεινός απ’ όσο πίστευε η Ντιάνα Ντάρμπιν που τον παντρεύτηκε, ενώ σε ένα άλλο νουάρ, τις «Τρεις υπέροχες αγάπες» (Christmas Eve, 1947) του Εντουιν Λ. Μάριν, μια πλούσια γυναίκα (Αν Χάρντινγκ) πρέπει να εντοπίσει τους τρεις γιους που είχε υιοθετήσει στο παρελθόν προκειμένου να σώσει την κληρονομιά της από έναν κακόβουλο ανιψιό. Η κορύφωση της ταινίας θα έρθει στο χριστουγεννιάτικο δείπνο της μεγάλης συνάντησης.

Αγιος Βασίλης έρχεται

Πίνει σαν σφουγγάρι, καπνίζει σαν φουγάρο, κλέβει ασύστολα, ταλαιπωρεί τα παιδιά που υποτίθεται ότι ψυχαγωγεί (ως υπάλληλος σουπερμάρκετ) και οι δύο στις τρεις λέξεις που χρησιμοποιεί είναι «fuck». Eνα είναι σίγουρο: ποτέ στην ιστορία του κινηματογράφου ο Αγιος Βασίλης δεν έχει αποδοθεί τόσο «βρώμικος» και τόσο λούμπεν όσο στο «Ο Αϊ-Βασίλης είναι λέρα» (Bad Santa, 2003). Χάρη στην ερμηνεία ενός αυθεντικού μάγκα όπως ο Μπίλι Μπομπ Θόρντον αλλά και στην ισορροπημένη σκηνοθεσία του Τέρι Ζουίγκοφ, αυτός έγινε ο αγαπημένος μου Αϊ-Βασίλης του σινεμά στην (ενδεχομένως) πιο ανατρεπτική «χριστουγεννιάτικη» ταινία όλων των εποχών.

Και σίγουρα είναι προτιμότερος από τους ανιαρούς που κατά καιρούς βλέπουμε στον κινηματογράφο. Γιατί, αλήθεια τώρα, θέλει κανείς να θυμάται τον «Αληθινό Αγιο Βασίλη» (Call me Claus, 2001), μια συγκινητική αλλά σεναριακά ανόητη χριστουγεννιάτικη ιστορία στην οποία η Γούπι Γκόλντμπεργκ ως παραγωγός καναλιού τηλεμάρκετινγκ προσλαμβάνει τον Αγιο Βασίλη των παιδικών χρόνων της (Νάιτζελ Χόθορν), ο οποίος μάλιστα τυγχάνει να είναι ο… πραγματικός Αγιος Βασίλης;

Εχουν πάντως γυριστεί απίστευτες ταινίες με κεντρικό πρόσωπο τον Αγιο με τα δώρα. Από τη μεξικανική ταινία του 1959 «Santa Claus» σε σκηνοθεσία Ρενέ Καρντόνα μέχρι το «Ο Αρης εναντίον της Γης» («Santa Claus Conquers the Martians, 1964), μια trash κωμωδία στην οποία ο Αγιος Βασίλης έρχεται σε επαφή με τον κόσμο των εξωγήινων. Και σε ό,τι αφορά το αμερικανοϊαπωνικής συμπαραγωγής κινούμενο σχέδιο «The Life and Adventures of Santa Claus» (1985) των Ζιλ Μπας και Αρθουρ Ράνκιν Τζούνιορ, ανήκει στα πολύ χαρακτηριστικά.

Τα υπέροχα 90s

Στη δεκαετία του 1990 η χριστουγεννιάτικη ταινία είχε πραγματικά την τιμητική της και η επιτυχία της κωμωδίας «Μόνος στο σπίτι» (Home Alone, 1990) του Κρις Κολόμπους που διανεμήθηκε στις αρχές της ίσως έπαιξε κάποιον ρόλο: μια πολύτεκνη οικογένεια φεύγει για χριστουγεννιάτικες διακοπές ξεχνώντας ένα από τα παιδιά στο σπίτι. Τόσο όμως ο 10χρονος Kέβιν όσο και το κοινό που παρακολούθησε τις περιπέτειές του πέρασαν μια χαρά, οπότε η ταινία αποδείχθηκε μία από τις πιο χαρακτηριστικές χολιγουντιανές χριστουγεννιάτικες κωμωδίες. Πέρα από τον πάταγο που έκανε μπαίνοντας και αυτή στη λίστα των κλασικών, μετέτρεψε για λίγο τον Μακάλεϊ Κάλκιν σε διασημότητα. Παιδί-θαύμα για την εποχή του, ο Κάλκιν δύο χρόνια αργότερα έπαιξε στην εξίσου επιτυχημένη και επίσης χριστουγεννιάτικη συνέχειά της, το «Μόνος στο σπίτι: Χαμένος στη Νέα Υόρκη» (Home Alone 2: Lost in New York, 1992) και πιο μετά, δυστυχώς, κύλησε στις καταχρήσεις και στην αφάνεια.

Στις καλές ταινίες Χριστουγέννων των nineties θα έβαζα και το «Μπέιμπ, το ζωηρό γουρουνάκι» («Babe», 1995) του Κρις Νούναν γιατί έχει συγκεκριμένη φιλοσοφία για τις γιορτές: αν για τους ανθρώπους τα Χριστούγεννα είναι περίοδος χαράς, δεν συμβαίνει το ίδιο με τα ζώα. Αυτή την παρατήρηση κάνει με χαριτωμένο τρόπο τούτη η οσκαρική ταινία, η οποία βλέπει τις γιορτές μέσα από τα μάτια ενός γλυκύτατου γουρουνιού, που… θα τη βγάλει άραγε καθαρή;

Και θα κλείσω αυτό το κεφάλαιο για τη δεκαετία του 1990, με τον «Χριστουγεννιάτικο εφιάλτη» (The Nightmare Before Christmas, 1993), ένα αριστουργηματικό μείγμα κινουμένων σχεδίων και κουκλοθεάτρου αλλά και το πιο ανατρεπτικό και σκοτεινό χριστουγεννιάτικο παραμύθι του κινηματογράφου κινουμένων σχεδίων. Μια δημιουργία του κορυφαίου Τιμ Μπάρτον (εδώ με καθήκοντα παραγωγού και σεναριογράφου), σε σκηνοθεσία Χένρι Σέλικ.

Ο απαραίτητος Σκρουτζ

Πολυαγαπημένο χριστουγεννιάτικο θέμα στο σινεμά η ιστορία του Εμπενίζερ Σκρουτζ, του αδιόρθωτου τσιγκούνη, κεντρικού ήρωα της «Χριστουγεννιάτικης ιστορίας» του Καρόλου Ντίκενς, ο οποίος ταλαιπωρεί τους άλλους και συγχρόνως ταλαιπωρείται και ο ίδιος λόγω της αφόρητης μιζέριας του. Ωσπου μια παραμονή Χριστουγέννων ο Σκρουτζ δέχεται την επίσκεψη τριών πνευμάτων που θα του υπενθυμίσουν ότι η ζωή είναι πολύ μικρή για να μην τη χαίρεται.

Το θέμα έχει παρουσιαστεί με πολλές παραλλαγές στο σινεμά· από την ακαδημαϊκή βρετανική εκδοχή στο «Σκρουτζ» (Scrooge, 1970) με τον Αλμπερτ Φίνεϊ μέχρι τη «Χριστουγεννιάτικη ιστορία» (A Christmas Carol) του 2009 από τον Ρόμπερτ Ζεμέκις με τον ψηφιοποιημένο Τζιμ Κάρεϊ. Σε µια άλλη χριστουγεννιάτικη ταινία, τον «Κατεργάρη των Χριστουγέννων» (How the Grinch Stole Christmas, 2000), ο ίδιος ηθοποιός υποδύθηκε, και πάλι ψηφιοποιηµένος, τον καλικάντζαρο Γκριντς. Καμιά φορά εξακολουθώ να χαζεύω στην τηλεόραση το «Πάρτι φαντασμάτων» (Scrooged, 1988) με τον Μπίλ Μάρεϊ άψογο στον ίδιο ρόλο, ενώ ακόμη και η εκδοχή της ίδιας «Ιστορίας» με κούκλες Μάπετ έχει τη χάρη της. Εκεί, τον ρόλο του Σκρουτζ κρατά ο Μάικλ Κέιν.

Πρόσφατες επιτυχίες

Αν ήταν να διαλέξω μία ταινία στην οποία ο συνδυασμός πολλών μικροϊστοριών λειτουργεί θαυμάσια για το στήσιμο ενός μεγάλου χριστουγεννιάτικου πάνελ θα επέλεγα το «Αγάπη είναι…» (Love, Actually, 2003). Θα έλεγα επίσης ότι πρόκειται για μια χριστουγεννιάτικη ταινία για όσους δεν αισθάνονται και τόσο άνετα την περίοδο των εορτών, κάτι που ισχύει σε αρκετό κόσμο. Αυτό εξάλλου συμβαίνει με άπαντες τους ήρωες της ταινίας, από την απατημένη σύζυγο Εμα Τόμσον, μέχρι τον αδελφό της, τον… πρωθυπουργό της Αγγλίας (Χιου Γκραντ), τον πληγωμένο πατέρα Λίαμ Νίσον ή τον παλιό ροκά Μπιλ Νάι, τον τραγουδιστή της μιας επιτυχίας που έμελλε να ζει για πάντα στη σκιά της. Ολοι αυτοί οι ήρωες νομίζουν ότι η ευτυχία είναι το δυσκολότερο πράγμα στον κόσμο και τελικά ανακαλύπτουν ότι… δεν είναι. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που σκηνοθέτης αυτής της θαυμάσιας αγγλοαμερικανικής συμπαραγωγής είναι ο σεναριογράφος τού «Τέσσερις γάμοι και μία κηδεία» Ρίτσαρντ Κέρτις. O,τι κατάφερε η «Αγάπη είναι…» όμως, δεν το κατάφερε η παρόμοιας λογικής αλλά άνευρη σπονδυλωτή χριστουγεννιάτικη κομεντί του Γκάρι Μάρσαλ «New Year’s Εve» (2011) όπου παρακολουθούμε τις παράλληλες ιστορίες μερικών κατοίκων της Νέας Υόρκης κατά τη διάρκεια της παραμονής της Πρωτοχρονιάς στη μεγαλούπολη. Αν και πρωταγωνιστεί μια πλειάδα γνωστών ηθοποιών (Μισέλ Φάιφερ, Ρόμπερτ Ντε Νίρο, Χάλι Μπέρι, Σάρα Τζέσικα Πάρκερ κ.ά.) αυτή η αισθηματική δραματική κομεντί δεν έχει τη φλόγα που θα τη βοηθούσε να πετάξει ψηλά στ’ αστέρια όπως συνέβη με το «Αγάπη είναι…».

Είναι γεγονός ότι η δραματική πλευρά των Χριστουγέννων πάντα σε ένα feelgood πακέτο με happy end δεν σταμάτησε ποτέ να απασχολεί το Χόλιγουντ, άλλες φορές με επιτυχία, άλλες όχι. Ελκύει δε την προσοχή μεγάλων αστέρων που θαρρείς ότι νιώθουν υποχρεωμένοι κάποια στιγμή στην καριέρα τους να παίξουν σε κάτι με χριστουγεννιάτικη θεματολογία: στο ξεχασμένο «Συνέβη κάποια Χριστούγεννα» (Surviving Christmas, 2004), ένας πάμπλουτος αλλά μόνος επιχειρηματίας με τη μορφή του Μπεν Αφλεκ αναθεωρεί τη ζωή του κατά τη διάρκεια της χριστουγεννιάτικης περιόδου. Και στην κομεντί φαντασίας «Ονειρεμένη ζωή» (Family Man, 2000) ο Νίκολας Κέιτζ υποδύεται έναν επίσης πάμπλουτο, φανατικό εργένη, ο οποίος ως εκ θαύματος μετατρέπεται σε παντρεμένο βιοπαλαιστή (με την Τέα Λεόνι) και μάλιστα πολύτεκνο. Αυτές οι ταινίες είναι καλολουστραρισμένα, σύγχρονα παραμύθια που λόγω θέματος ενδείκνυνται για την περίοδο των Χριστουγέννων και μόνο.

Ενας τίτλος όπως «Χριστούγεννα στα τέσσερα» (Four Christmases, 2008) εύκολα μπορεί να προκαλέσει παρεξηγήσεις. Πραγματικά, όποτε έτυχε να αναφερθώ σε αυτή την ταινία, όλοι νόμισαν ότι πρόκειται για φιλμ ερωτικού περιεχομένου. Κατά μία έννοια, όμως, ο τίτλος δικαιώνει τον πρωτότυπο ξένο, αφού το «Χριστούγεννα στα τέσσερα» του Σεθ Γκόρντον αναφέρεται στα τέσσερα διαφορετικά Χριστούγεννα που ένα ανύπαντρο ζευγάρι, ο Βινς Βον και η Ρις Γουίδερσπουν, είναι αναγκασμένο να κάνει.

Χριστούγεννα και πόλεμος

Την παραμονή των Χριστουγέννων του 1914, στα γαλλοελβετικά σύνορα, οι αρχηγοί τριών διαφορετικών στρατευμάτων (γαλλικό, γερμανικό, βρετανικό), αποφάσισαν να κάνουν ανακωχή και να γιορτάσουν έτσι όπως θα έκαναν αν βρίσκονταν σπίτια τους. Οι αξιωματικοί αντιμετώπισαν συνέπειες, αφού το γεγονός γνωστοποιήθηκε, οπότε οι διοικήσεις των τριών στρατευμάτων θεώρησαν προδοσία αυτή την καθαρά ανθρωπιστική πράξη. Το παραπάνω ιστορικό γεγονός μεταφέρθηκε στη μεγάλη οθόνη ως «Καλά Χριστούγεννα» (Joyeux Noel, 2005) από τον σκηνοθέτη Κριστιάν Καριόν σε σενάριο του ιδίου. Χρειάστηκε ωστόσο να περάσουν 14 χρόνια έως ότου ολοκληρωθούν τα «Καλά Χριστούγεννα», καθότι κατά τη διάρκεια των ερευνών για το ιστορικό της υπόθεσης έγινε αντιληπτό ότι ένα μέρος του αρχειακού υλικού είχε καταστραφεί. Ο γαλλικός στρατός προσπάθησε να «πνίξει» το περιστατικό και μαζί του τις μνήμες της συγκεκριμένης στιγμής. Στα «Καλά Χριστούγεννα» πρωταγωνιστεί ένα διεθνές επιτελείο ηθοποιών: ο Γάλλος Γκιγιόμ Κανέ, η Γερμανίδα Νταϊάν Κρούγκερ, ο συμπατριώτης της Ντάνιελ Μπριλ και ο Βρετανός Γκάρι Λιούις.

Ενα παρόμοιο θέμα είχε διαχειριστεί 13 χρόνια πριν από τα «Καλά Χριστούγεννα» ο αμερικανός σκηνοθέτης και ηθοποιός Κιθ Γκόρντον: Στο «Συνέβη τα μεσάνυχτα» (A Μidnight Clear, 1992) ο πόλεμος που διεξάγεται είναι ο Β’ Παγκόσμιος. Σε κάποιο σημείο της χιονισμένης γαλλικής υπαίθρου, τα μέλη μιας αμερικανικής και μιας γερμανικής ομάδας πεζικάριων αποφασίζουν να περάσουν τα Χριστούγεννα μαζί βάζοντας στην άκρη τις διαφορές τους. Μια «μικρή» αλλά γεμάτη αγνά μηνύματα αντιπολεμική ταινία στην οποία πρωταγωνιστούν οι Πίτερ Μπεργκ, Κέβιν Ντίλον και Ιθαν Χοκ.

Αφήσαμε για το φινάλε μια εγχώρια παραγωγή, ένα οικογενειακό δράμα με πολιτικές αποχρώσεις και σε χριστουγεννιάτικο φόντο. Είναι τα «Ματωμένα Χριστούγεννα» (1951), στο οποίο η Ελλη Λαμπέτη θυσιάζει τον έρωτα για την ιδέα της Αντίστασης σε αυτό το κάτι παραπάνω από αξιοπρεπές φιλμ, το οποίο είναι επίσης η πρώτη από τις ελάχιστες ταινίες που γύρισε για τον κινηματογράφο ο Γιώργος Ζερβός.