Δύο μήνες μετά την καταστολή της εξέγερσης των Σπαρτακιστών στη Γερμανία και τη δολοφονία των ηγετών της Καρλ Λίμπκνεχτ και Ρόζας Λούξεμπουργκ έλαβε χώρα στη Μόσχα (2-6 Μαρτίου) το πρώτο συνέδριο της Τρίτης Κομμουνιστικής Διεθνούς, αφού πιο μπροστά είχε καταγγείλει τη μετριοπαθή Δεύτερη Διεθνή.

Ιθύνων νους ο Λένιν

Στο συνέδριο συμμετείχαν 52 αντιπρόσωποι από 34 κομμουνιστικά ή σοσιαλιστικά κόμματα. Το ελληνικό κόμμα (ΣΕΚΕ) δεν συμμετείχε στο ιδρυτικό συνέδριο αλλά έγινε αργότερα μέλος της Τρίτης Διεθνούς. Στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το καθεστώς των μπολσεβίκων δεν είχε συμπληρώσει δύο χρόνια στην εξουσία και η επιβίωσή του ήταν αμφίβολη. Ο ιθύνων νους ήταν ο Λένιν, υπό την προεδρία που οποίου διεξήχθη το συνέδριο, ο οποίος και παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του εκείνος που κατηύθυνε τη Διεθνή.

Αξίζει να τονιστεί πως πρόεδρος της Εκτελεστικής της Επιτροπής εξελέγη ο Γκριγκόρι Ζινόβιεφ, το ισχυρότερο μέλος της κομματικής οργάνωσης του Λένινγκραντ, που εκκαθαρίστηκε από τον Στάλιν στις Δίκες της Μόσχας το 1936 (εκτελέστηκε διά τυφεκισμού). Αλλά ο Ζινόβιεφ εισήγαγε στον διοικητικό μηχανισμό της Τρίτης Διεθνούς γραφειοκρατικές μεθόδους οι οποίες δεν είχαν σε τίποτε να ζηλέψουν τις αντίστοιχες του Στάλιν στον κομματικό μηχανισμό του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ίδιος στο συνέδριο της Διεθνούς το 1924 καταδίκασε ως «αιρετικό» το βιβλίο του Λούκατς Ιστορία και ταξική συνείδηση που είχε κυκλοφορήσει την προηγούμενη χρονιά. Και μπορεί η Σούζαν Σόντακ να χαρακτήρισε «ανέμπνευστο κοινωνιολόγο» τον Λούκατς, όμως εκείνος ο μικρόσωμος ούγγρος φιλόσοφος υπήρξε χωρίς αμφιβολία ένα από τα λαμπρότερα κριτικά πνεύματα της εποχής, όπως τονίζει σε ένα εξαίρετο δοκίμιό του ο Τζορτζ Στάινερ.

Βοηθός του Ζινόβιεφ ήταν ο Νικολάι Κίμπαλτσιτς (γνωστός παγκοσμίως για το συγγραφικό του έργο υπό το ψευδώνυμο Βικτόρ Σερζ) που στην εσωκομματική δια-
μάχη ανάμεσα στον Στάλιν και στον Τρότσκι πήρε το μέρος του τελευταίου και ο Στάλιν, αφού πρώτα τον εξόρισε, στη συνέχεια τον απέλασε το 1936 κατόπιν διεθνών πιέσεων. Ο Σερζ πέθανε το 1947 στο Μεξικό σε καθεστώς απόλυτης ένδειας.

Δημοκρατικός συγκεντρωτισμός

Στο συνέδριο εκείνο τέθηκαν οι βάσεις αυτού που απεκλήθη λενινισμός με δύο κύριες συνιστώσες: τον λεγόμενο δημοκρατικό συγκεντρωτισμό και τον καταλυτικό ρόλο του κόμματος, δηλαδή την κομματοκρατία, όπως είχε προβλέψει χρόνια νωρίτερα η Ρόζα Λούξεμπουργκ. Δεδομένου ότι έδρα της Τρίτης Διεθνούς ήταν η Μόσχα, οι μπολσεβίκοι ήταν εκείνοι που θα ήλεγχαν τις αποφάσεις της, δηλαδή αυτό που κατ’ ευφημισμόν αποκαλούνταν «σοβιετική πραγματικότητα».

Η «αυτοδιάλυση» της 3ης Διεθνούς

Ο Στάλιν διατήρησε τη Διεθνή ως τις 15 Μαΐου 1943. Στις 2 Φεβρουαρίου της ίδια χρονιάς οι Σοβιετικοί είχαν συντρίψει τα χιτλερικά στρατεύματα στη μάχη του Στάλινγκραντ που στοίχισε 1.500.000 νεκρούς. Η διάλυση της Διεθνούς ήταν παραχώρηση του Στάλιν στους Συμμάχους με αντάλλαγμα να ανοίξουν εκείνοι ένα δεύτερο μέτωπο εναντίον των ναζιστών, για το οποίο ο ίδιος πίεζε τον Τσόρτσιλ από καιρό. Αυτό τελικά συμφωνήθηκε στη διάσκεψη της Τεχεράνης, που διεξήχθη από τις 28 Νοεμβρίου ως την 1η Δεκεμβρίου του 1943. Σύμφωνα με την επίσημη ανακοίνωση, η Τρίτη Διεθνής αυτοδιαλύθηκε γιατί είχε επιτελέσει το ρόλος της και τα κομμουνιστικά κόμματα ήταν πλέον αρκετά ισχυρά ώστε να ρυθμίζουν αυτόνομα τη δράση τους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ωστόσο ότι την απόφαση την είχε πάρει ο Στάλιν.

Ανάμεσα στους οπαδούς και στα στελέχη των κομμουνιστικών κομμάτων σε όλον τον κόσμο επικρατεί ακόμα και σήμερα αμηχανία όσον αφορά τους λόγους για τους οποίους διαλύθηκε η Τρίτη Διεθνής. Ούτως ή άλλως λειτουργούσε σαν ένα είδος πολυεθνικού ιερατείου υπό τον έλεγχο των Σοβιετικών. Όμως μετά τη νίκη στο Στάλινγκραντ ο Στάλιν δεν τη χρειαζόταν πλέον. Του αρκούσε μόνον ο λενινισμός, που τον επέβαλε ως συμπλήρωμα της μαρξιστικής θεωρίας. Γι’ αυτό και στη δεκαετία του 1980 ο ούγγρος συγγραφέας Γκιόργκι Κονράντ στο βιβλίο του Αντιπολιτική έγραφε ότι όποιος θεωρεί τον εαυτό του μαρξιστή-λενινιστή είναι στην πραγματικότητα σταλινικός.

Οι θέσεις του Λένιν, που τις υιοθέτησε ομοφώνως η Τρίτη Διεθνής, αποδεικνύουν πως ο ηγέτης των μπολσεβίκων δεν ήταν και κανένας πρωταθλητής της δημοκρατίας, όπως άλλωστε δεν ήταν «πρωταθλητές» και εκείνοι που εκκαθαρίστηκαν την περίοδο του Μεγάλου Τρόμου. Στο δεύτερο συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς ο Λένιν έστειλε στα κόμματα που συμμετείχαν τις 21 «θέσεις» τους, οι οποίες αποτέλεσαν το πρόκριμα για την πολιτική που εφάρμοσαν τα κομμουνιστικά κόμματα σε όλον τον κόσμο με μικρές παρεκκλίσεις. Η Διεθνής, έτσι, λειτουργούσε ως τεράστιο διευθυντήριο με γραφειοκρατική δομή, όπως την περιγράφει ο Ερνστ Φίσερ στο βιβλίου του Το σοσιαλιστικό όνειρο: Αναμνήσεις και στοχασμοί.

Ο Τσου Εν Λάι είπε κάποτε πως η Ιστορία της εποχής γράφεται με σφαίρες. Θα έπρεπε να συμπληρώσει κανείς, τώρα που με το άνοιγμα των σχετικών αρχείων κυκλοφορούν πλήθος άγνωστα ντοκουμέντα από εκείνα τα χρόνια, πως η Ιστορία σε πλείστες περιπτώσεις γράφεται πρώτα στο χαρτί από φανατικούς γραφειοκράτες και αλύγιστους κομισάριους.