Το χρονικό μιας πνευμονίας

Ζήσιμος Λορεντζάτος

Ιογενής πνευμονία

Εκδόσεις ΜΙΕΤ, 2018

σελ. 88, τιμή 12 ευρώ

Ενας άνθρωπος ξεκαλοκαιριάζει στο νησί του, κολυμπάει με τις ώρες στη θάλασσα, λιάζεται σε μεγάλες αμμουδιές, σκαρφαλώνει βράχια και ανηφορίζει πλαγιές γεμάτες πεύκα, σκίνα, συκιές, πικροδάφνες και δενδρολίβανα από το πρωί ώσπου να βασιλέψει ο ήλιος. Είναι εξήντα έξι χρονών και κατάγερος και ακολουθεί το ίδιο δρομολόγιο από το ξενοδοχείο του στη μικρή πολιτεία ως τη θάλασσα και πάλι πίσω κάθε μέρα. Μέσα στην καλοκαιρινή ευδαιμονία του, ο νους του πιάνει σκέψεις φιλοσοφικές και αναρωτιέται, κοιτώντας πώς δίνουν τα αστέρια τη θέση τους στα φώτα της μικρής πολιτείας: «Ποιο να είναι τάχα το σημείο εκείνο όπου ο κόσμος του ανθρώπου, ακολουθώντας σήμερα τον δικό του δρόμο, μοιάζει να χωρίζεται από τον κόσμο του Θεού και πού μπορεί να βγάζει τελικά ένας τέτοιος δρόμος;». Ωσπου μια μέρα, πέφτοντας στη θάλασσα ο άνθρωπός μας, νιώθει πως «ανάμεσα στο νερό και στο δέρμα του παρεμβάλλεται μια αίσθηση ξένη, σαν να έχανε την άμεση επαφή, την ταύτιση με το υγρό στοιχείο με το οποίο άλλοτε γινόταν ένα με το πρώτο ανάβαθο αντάμωμα». Τις επόμενες ημέρες παρατηρεί μια κόπωση, μια ανημπόρια ή αδιαθεσία ακαθόριστη, τα ποδάρια του δεν τον βαστούν όπως άλλοτε. Προοδευτικά νιώθει μια δυσκολία να κάνει απλές κινήσεις, χάνει την όρεξή του, νιώθει υψηλό πυρετό, ξυπνά σε σεντόνια εφιαλτικά μουσκεμένα από τον ιδρώτα και συνειδητοποιεί ότι βρίσκεται στο πέρασμα από την υγεία στην αρρώστια.

Το χρονικό
μιας ασθένειας

Ο ανώνυμος ασθενής της ιστορίας μας δεν είναι άλλος από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο, που τον Αύγουστο του 1981, ενώ παραθερίζει στην Κεφαλλονιά, αρρωσταίνει και επιστρέφει αεροπορικώς στην Αθήνα. Η διάγνωση της ασθένειας είναι ιογενής πνευμονία και θα νοσηλευτεί για μία εβδομάδα στο νοσοκομείο «Σωτηρία». Μετά την ανάρρωσή του κατέγραψε το χρονικό της ασθένειάς του σε ένα αφήγημα που βρισκόταν μέχρι τώρα ανέκδοτο στο αρχείο του – το οποίο απόκειται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) – και εκδίδεται τώρα, σε μεταγραφή της Σοφίας Μπόρα, από το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ) ως πρώτο κείμενο της νέας εκδοτικής σειράς «Αρχειοθήκη».

Για τον αναγνώστη του Λορεντζάτου το αφήγημα αποτελεί έκπληξη, μια και ο συγγραφέας, γνωστός ως ποιητής, δοκιμιογράφος και μεταφραστής, δεν καταπιάστηκε με την πεζογραφία. Εκπληξη αποτελεί το γεγονός και για τον Σταύρο Ζουμπουλάκη, φίλο του Λορεντζάτου και συντάκτη των σημειώσεων και του υστερόγραφου της έκδοσης, που διαδραματίζει μικρό ρόλο στην εξιστόρηση του χρονικού της ασθένειας, ο οποίος γνώριζε μεν την ύπαρξη του αφηγήματος αυτού, είχε ακούσει τον Λορεντζάτο να του το διαβάζει, αλλά είχε μάθει από τον ίδιο αργότερα πως το κείμενο το είχε σκίσει, λέγοντας «δεν είναι δουλειά μου αυτή», η πεζογραφία, και ότι «ο καθένας πρέπει να κάνει τη δουλειά του».

Το κείμενο, χωρίς σαφείς ονομαστικές και χρονολογικές αναφορές, αναφέρεται αόριστα στο χρονικό της ασθένειας ενός ανθρώπου, ο οποίος σαφώς ταυτίζεται με τον συγγραφέα του για τους γνώστες της βιογραφίας του Λορεντζάτου. Παραμένει ημιτελές, σταματώντας στις πρώτες ημέρες της νοσηλείας του ασθενούς στο νοσοκομείο, ωστόσο είναι εξαντλητικά δουλεμένο, όπως φαίνεται και από τις ιδιόχειρες διορθώσεις στο χειρόγραφο – εικόνα του οποίου αναπαράγεται στον τόμο -, μαρτυρώντας μια αμφιθυμική στάση του Λορεντζάτου απέναντι σε αυτή την αφηγηματική του απόπειρα. Παρότι ο Λορεντζάτος ποτέ δεν δημοσίευσε αυτό το προσωπικό κείμενο, φράσεις, χωρία και περιστατικά από αυτό το χρονικό θα μεταφερθούν αργότερα στο βιβλίο του Στου τιμονιού το αυλάκι (1983).

Λόγος ενδοσκοπικός

Αν τα «Ευτυχήµατα της αρρωστίας» (1898) του Εμμανουήλ Ροΐδη είναι ίσως το πιο σπαρταριστό ελληνικό αφήγημα για τα πλεονεκτήματα του ασθενείν, η ανολοκλήρωτη «Ιογενής πνευμονία» του Λορεντζάτου θα διακινδυνεύαμε να πούμε ότι είναι η πιο φιλοσοφική ελληνική αφήγηση της ασθένειας εν τη γενέσει της.

Ο γνώριμος λόγος του δοκιμιογράφου Λορεντζάτου, ο καλλιεπής, οξυδερκής, βαθύς και εναργής, παραπέμποντας σε διαβάσματα από τον Ομηρο και τη Βίβλο ως τον Δάντη και τον Καβάφη, είναι απολαυστικά γλαφυρός και αφοπλιστικά ενδοσκοπικός. Μέσα στην περιπέτειά του ο ασθενής παραμένει ένας παρατηρητικός στοχαστής. «Μέσα σε μια αδικαιολόγητη σιγουριά, κυβερνημένοι από το νόμο της αδράνειας, δεν προσέχομε εκεί που παίζομε στην ακρογιαλιά το πανέμορφο μαρμαρένιο κεφάλι της υγείας – όπως την οραματίστηκε ο Σκόπας – μισό σκεπασμένο από τους άμμους, απαρατήρητο -στη μυθολογία των αρχαίων μία προσωποποίηση χωρίς κανένα ιδιαίτερο μύθο και ανακατωμένη μαζί με όλους τους άλλους στην ακολουθία του Ασκληπιού», γράφει για την υγεία που τον απασχολεί εδώ. «Ετσι την μπερδεύομε ολότελα και τη χάνομε ανάμεσα στους άλλους. Πώς να το προσέξεις ένα μαρμαρένιο κεφάλι, πεσμένο χάμω και μισοθαμμένο στους άμμους από τον αγέρα που τους σηκώνει ολοένα στην ατέλειωτη αμμουδιά; Εσύ είσαι δοσμένος ολόψυχα στην ομορφιά που κοιτάζεις, τη φανερή, και θαρρείς αυτονόητη πάντα την κατοχή της».

Οσους απολαμβάνουν την περιδιάβαση στον λειμώνα των ποικίλων λορεντζατικών στοχασμών στα χορταστικά Collectanea (2009), τούτος ο μικρός τόμος δεν θα τους απογοητεύσει. Γιατί στο σύντομο αφήγημα ο συγγραφέας καταφέρνει να χωρέσει, πέρα από την εξιστόρηση περί υγείας και ασθένειας, σκέψεις για τους γιατρούς και τη νοσοκομειακή γραφειοκρατία, για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα, για τα αεροπορικά ταξίδια, για τη φιλία και την τρυφερότητα, για τη μοναχικότητα και την ελευθερία, για την τηλεόραση, για τα ελληνικά εδέσματα και την καθοριστική σχέση τους με την πνευματική φυσιογνωμία του τόπου και για τα κοινά προβλήματα, τα οποία «σε όλα τα μέρη που δεν λύνονται, καθένας τα λύνει για λογαριασμό του».

Διασώζοντας τη γραφή

Στη σειρά «Αρχειοθήκη» του ΜΙΕΤ πρόκειται να κυκλοφορήσουν ανέκδοτα λογοτεχνικά κείμενα, αλλά και μαρτυρίες, ημερολόγια και αλληλογραφία. Στόχος της σειράς είναι «να φέρει στο φως κείμενα άλλοτε κρυμμένα σε οικογενειακά αρχεία και άλλοτε προσιτά μόνο σε προϊδεασμένους ερευνητές». Ετοιμάζεται η έκδοση δύο προσωπικών κειμένων του Παναγιώτη Νικόπουλου, ενός ημερολογίου από τον ελληνο-ιταλικό πόλεμο (1940-1941) και ενός ημερολογίου αιχμαλωσίας (1944-1945), μιας προσωπικής μαρτυρίας του γλύπτη Κλέαρχου Λουκόπουλου από το στρατόπεδο αριστερών αιχμαλώτων της Ελ Ντάμπα στην Αίγυπτο το 1945, καθώς και η έκδοση και άλλων αδημοσίευτων κειμένων από το αρχείο Λορεντζάτου και από το αρχείο Αρη Αλεξάνδρου που απόκεινται στο ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ. Ηδη κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου ένα τομίδιο με εννέα επιστολές του Αρη Αλεξάνδρου στην Αύρα Δρόσου (Γεια σου, Αυράκι, ΜΙΕΤ 2018) σε επιμέλεια της Λίζυς Τσιριμώκου.