Το τεχνολογικό θαύμα των αρχαίων Ελλήνων

Χρειάστηκε να περάσει ένας αιώνας από την ανάσυρση ενός περίεργου αντικειμένου από ένα αρχαίο ναυάγιο ανοιχτά των Αντικυθήρων μέχρι η σύγχρονη τεχνολογία να καταδείξει ότι επρόκειτο για ένα θαυμαστό τεχνολογικό επίτευγμα των αρχαίων. Πρόγευση, σε τρία αποσπάσματα, από το βιβλίο «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων» της Μαγδαληνής Αναστασίου, το οποίο αναμένεται να κυκλοφορήσει άμεσα από τις εκδόσεις Ροπή.

«Αντικύθηρα, 1900-1902: ένα αρχαίο ναυάγιο εντοπίζεται και τμήμα ενός πρωτόγνωρου αρχαιοελληνικού μηχανισμού ανελκύεται. Ολοι αναρωτιούνται για τον ρόλο του. Είναι αστρολάβος; Πυξίδα; Μοιάζει αρκετά πολύπλοκο. Ηταν μέρος του πολύτιμου φορτίου του πλοίου ή κάποιο ναυτιλιακό όργανο και άρα μέρος του εξοπλισμού του; Το αρχαίο αντικείμενο φέρει απολιθωματικές επικαθίσεις και η μακρόχρονη παραμονή στη θάλασσα το έχει καταστήσει ιδιαίτερα εύθραστο. Ετσι, κρατά καλά κρυμμένα τα μυστικά του. Ταιριαστό ίσως για ένα μηχάνημα υψηλής τεχνολογίας, μόνο η παράλληλη εξέλιξη της σύγχρονης τεχνολογίας, στον έναν αιώνα που ακολούθησε από την εύρεσή του, έδωσε τη δυνατότητα της αποκρυπτογράφησής του και της πλήρους ερμηνείας του. Σήμερα πλέον γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι εάν δεν είχε διασωθεί ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, κανείς δεν θα πίστευε ποτέ ότι μπορούσε να είχε κατασκευαστεί ένα τέτοιο ιδιοφυές μηχάνημα.

Στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων προβάλλεται ολόκληρη η υψηλή αστρονομική γνώση που είχε κατακτηθεί μέχρι την εποχή εκείνη. Και τι πιο μεγαλειώδες να μπορεί κανείς μ’ ένα μηχάνημα όχι μόνο να παραστήσει την καθημερινή θέση στον ουρανό των βασικών ουρανίων σωμάτων, αλλά και να μπορεί να προβλέψει πού θα βρισκόταν το καθένα στο μέλλον σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή. Στην ομόκεντρη, λοιπόν, διπλή κυκλική κλίμακα της μπροστινής πλάκας του Μηχανισμού, επτά διαφορετικοί δείκτες κινούνται ταυτόχρονα, διαγράφοντας ο καθένας τη δική του τροχιά: την τροχιά του Ηλίου, της Σελήνης και, σχεδόν μετά βεβαιότητας, των πέντε γνωστών κατά την εποχή εκείνη πλανητών, δηλαδή του Ερμή, της Αφροδίτης, του Αρη, του Δία και του Κρόνου. Στους δείκτες αυτούς έχει προστεθεί κι ένας όγδοος για το αιγυπτιακό ημερολόγιο, ενώ ειδικό σύστημα γραναζιών περιστρέφει τον δείκτη της Σελήνης, έτσι ώστε να απεικονίζεται ταυτόχρονα και η φάση της με τη βοήθεια του ασπρόμαυρου σφαιριδίου της.

Ταυτόχρονα, άλλοι πέντε δείκτες περιστρέφονται στην πίσω πλάκα του Μηχανισμού, με τον καθένα μάλιστα να διαθέτει τη δική του κλίμακα. Μέσω της άνω σπείρας και των βοηθητικών κλιμάκων της, ο Μηχανισμός πληροφορεί τον χρήστη του σε ποιον μήνα και έτος της περιόδου του Μέτωνα και του Καλλίππου βρίσκεται το πολιτικό ημερολόγιο και αν πλησιάζει η τέλεση αρχαίων στεφανιτών αγώνων. Μέσω της κάτω σπείρας, που χρησιμοποιεί την περίοδο του Σάρου, ο Μηχανισμός δίνει τη δυνατότητα για πρόβλεψη εκλείψεων, Ηλίου ή Σελήνης, όταν τα δύο αυτά ουράνια σώματα ευθυγραμμίζονται – συμπίπτοντας ή φτάνοντας σε αντίθεση – στην μπροστινή του πλάκα. Μάλιστα, η βοηθητική κλίμακα του Εξελιγμού αποσκοπεί στη σωστή ρύθμιση της ώρας όπου αναμένεται να γίνει ορατή η έκλειψη.

Επιπλέον, πολυάριθμες επιγραφές συμπληρώνουν τον Μηχανισμό είτε πλαισιώνοντας τις κλίμακές του είτε κοσμώντας τις πόρτες της ξύλινης θήκης που έφερε τον Μηχανισμό. Στην μπροστινή πλάκα, η κίνηση του δείκτη του Ηλίου συνοδεύεται από ημερολόγιο ανατολών και δύσεων των πιο λαμπρών αστέρων του ουρανού, ενώ στην πίσω πλάκα γύρω από τη σπείρα του Σάρου, και ενδεχομένως και του Μέτωνα, οι επιγραφές ομαδοποιούν τις εκλείψεις της περιόδου του Σάρου με βάση κοινά χαρακτηριστικά. Οσον αφορά τις επιγραφές που υπάρχουν στις πόρτες, η σχετικά πρόσφατη ανάγνωση του κειμένου της μπροστινής πόρτας αποκάλυψε ένα μοναδικό και λεπτομερέστατο κείμενο περιγραφής των κινήσεων των πέντε πλανητών – κατά πάσα πιθανότητα και του Ηλίου και της Σελήνης – ενώ η επιγραφή της πίσω πόρτας είναι επίσης ιδιαίτερα ακριβής, περιγράφοντας αυτή τη φορά τον ίδιο τον Μηχανισμό και την κατασκευή του.

Κι όλα αυτά, η ταυτόχρονη κίνηση των οκτώ δεικτών της μπροστινής πλάκας και των πέντε δεικτών της πίσω πλάκας, γίνονται με την απλή περιστροφή ενός μόνο στροφείου! Το στροφείο βρίσκεται τοποθετημένο στη δεξιά πλαϊνή όψη του Μηχανισμού και η περιστροφή του μεταδίδει την κίνηση στο εσωτερικό του μηχανήματος, σε ένα πολυπλοκότατο σύστημα αξόνων και οδοντωτών τροχών, που άφησε άναυδη την επιστημονική κοινότητα. Τίποτα δεν θύμιζε το επίπεδο κατασκευής άλλων μηχανισμών της ίδιας εποχής. Στον Μηχανισμό, ολόκληρη η επιστημονική θεωρία για την κίνηση των ουρανίων σωμάτων έχει μετατραπεί σε μια σειρά μαθηματικών υπολογισμών ακριβείας που γίνονται με τη βοήθεια ενός πολυπληθούς συνόλου οδοντωτών τροχών, εξαιρετικά απαιτητικών κατασκευαστικά».

Χρονολόγηση

«Η καλύτερη προσπάθεια χρονολόγησης του Μηχανισμού βασίζεται στη μελέτη του σχήματος των γραμμάτων των επιγραφών στα θραύσματα. Η μελέτη αυτή κατέδειξε ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων πρέπει να κατασκευάστηκε περίπου μεταξύ του δεύτερου μισού του 2ου αι. π.Χ. και των αρχών του 1ου αι. π.Χ., δηλαδή μεταξύ 150-100 π.Χ., με σφάλμα περίπου 50 ετών. Στη δημοσίευση των Freeth et al. (2006) παρουσιάζεται αρκετά αναλυτικά η μορφολογία των γραμμάτων που δικαιολογούν την παραπάνω χρονολογική εκτίμηση. Η χρονολόγηση αυτή του Μηχανισμού είναι απολύτως συμβατή με τη χρονολόγηση του ναυαγίου, το οποίο, όπως αναφέρθηκε στην §1.1, χρονολογείται μεταξύ 76-60 π.Χ.».

Εξελικτική προέλευση

«Είναι βέβαιο ότι ο Μηχανισμός δεν αποτελεί το πρώτο και μοναδικό τέτοιο «εργαλείο» που κατασκευάστηκε κατά την αρχαιότητα. Τόσο η πολυπλοκότητα όσο και η τελειότητά του συνηγορούν ότι το μηχάνημα που έχουμε την τύχη να μελετούμε σήμερα πρέπει να αποτελούσε την κορυφή μιας εξελικτικής διαδικασίας απλούστερων μηχανισμών που ολοένα εμπλουτίζονταν με περισσότερες λειτουργίες. Μαγευτική επίσης είναι η δομή του συνόλου της κατασκευής του, που έχει τις διαστάσεις ενός σύγχρονου φορητού υπολογιστή. Η πληθώρα των πληροφοριών σε μια τόσο συμπυκνωμένη δομή εκλαμβάνεται ως αποτέλεσμα μιας μακράς εξελικτικής πορείας. Η απάντηση στο ερώτημα γιατί δεν έχει διασωθεί κάποιος αντίστοιχος μηχανισμός βρίσκεται, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, στην πολυτιμότητα του υλικού του και στην ιδιότητά του να ανακυκλώνεται εύκολα για τη δημιουργία άλλων αντικειμένων. Η εξερεύνηση του βυθού σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της ενάλιας αρχαιολογίας πιθανόν να φέρουν στο φως κι άλλα παρόμοια ευρήματα».