Το Κυπριακό υπό την επίδραση της «τουρκο-ισλαμικής σύνθεσης»

Μια εντελώς διαφορετική Τουρκία σε σχέση με το 2017 στο Κραν Μοντανά αλλά και τα προηγούμενα χρόνια αναμένεται να προσέλθει στην άτυπη πενταμερή διάσκεψη της Γενεύης την εβδομάδα που έρχεται. Οι μεγάλες διαφορές σε σχέση με το παρελθόν εκφράζονται κατ’ αρχήν δημόσια, με τη θέση περί δύο κρατών και την ευρύτερη ρητορική της Αγκυρας και του Ερσίν Τατάρ να αντανακλούν τις βαθιές αλλαγές που έχουν γίνει στην Τουρκία, αλλά και στις σχέσεις της με την τουρκοκυπριακή κοινότητα, που έχουν πλέον αποκρυσταλλωθεί από το 2017 και μετά.

Η τουρκο-ισλαμική
σύνθεση

Ακρογωνιαίος λίθος της διαφοροποίησης σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, που υποβόσκει κάτω από τις δημόσιες δηλώσεις και ρητορικές, είναι η παγίωση ενός εκ βαθέων αναθεωρητικού αφηγήματος που κυριαρχεί σήμερα ανάμεσα στις τουρκικές πολιτικές ελίτ της εξουσίας, αποτελώντας μια ιστορική και πολιτική αποκρυστάλλωση της τουρκο-ισλαμικής σύνθεσης. Η σύνθεση αυτή βρίσκει τις βαθύτερες ρίζες της ήδη από την ανάδειξη του Δημοκρατικού Κόμματος του Αντνάν Μεντερές τη δεκαετία του 1950 ως βασικού καταλύτη των πολιτικών, αλλά και κοινωνικών δυναμικών στην Τουρκία και χαρακτηρίζεται κυρίως από την ιδεολογική ώσμωση ανάμεσα στον τουρκικό εθνικισμό και το τουρκικό Ισλάμ. Η τουρκο-ισλαμική σύνθεση θα μετατραπεί σε επίσημη ιδεολογία με το πραξικόπημα του Κενάν Εβρέν το 1980, ως προμαχώνας απέναντι στην πρόσληψη της Αριστεράς και του κομμουνισμού ως απειλή για την τουρκική κοινωνία και το κράτος. Θα μεταλλαχθεί δε σε μια κινητήρια δύναμη της τουρκικής πολιτικής και οικονομίας κατά την περίοδο του Τουργκούτ Οζάλ. Μέχρι το 2002 ωστόσο και την άνοδο του ΑΚΡ στην εξουσία, η τουρκο-ισλαμική σύνθεση θα παραμείνει μέσα στα ευρύτερα όρια της εσωστρέφειας και της αυταρχικής εκκοσμίκευσης του Κεμαλισμού.

Η συμμαχία
ΑΚΡ – Μπαχτσελί

Κατά τη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του στην εξουσία, το ΑΚΡ θα προωθήσει νέες πολιτικές τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό που θα εξασθενίσουν μεν τον συντηρητικό αυτόν Κεμαλισμό, αλλά δεν θα καταφέρουν τελικά να τον αντικαταστήσουν με το φιλελεύθερο αφήγημα των «συντηρητικών μουσουλμάνων», με σαφείς παραλληλισμούς με τους ευρωπαίους χριστιανοδημακράτες, των πρώτων χρόνων του κόμματος.

Μετά το 2013, αλλά κυρίως μετά τις εκλογές του Ιουνίου 2015 και την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος του Ιουλίου 2016, το ΑΚΡ θα διαμορφώσει ένα  νέο μόρφωμα τουρκο-ισλαμικής σύνθεσης και θα προχωρήσει σε έναν στενό εναγκαλισμό με τον συντηρητικό τουρκικό εθνικισμό, όπως αυτός εκφράζεται από τον Ντεβλέτ Μπαχτσελί και το Κόμμα της Εθνικιστικής Δράσης (ΜΗΡ).

Το μόρφωμα αυτό είναι μεν νέο – κυρίως ως προς την ισχύ του καθώς εξελίσσεται έχοντας απέναντί του έναν ιδιαίτερα εξασθενημένο Κεμαλισμό – αλλά αντλεί τη δυναμική και τη νομιμοποίησή του από τις βαθιές ρίζες του τουρκικού εθνικισμού και ισλαμισμού. Και παράλληλα, εξελίσσεται και διαμορφώνεται μέσα σε ένα μετα-ψυχροπολεμικό πλαίσιο, το οποίο ενισχύει τόσο τις λαϊκιστικές και εθνικιστικές τάσεις όσο και τις φιλοδοξίες περιφερειακών δυνάμεων να διαδραματήσουν ρόλο στην παγκόσμια σκηνή.

Η σημασία
της Κύπρου

Για τους ιδεολογικούς «πατέρες» του τουρκικού εθνικισμού, όπως ο ιδρυτής του ΜΗΡ Αλπαρσλάν Τουρκές και ο εθνικιστής διανοούμενος του κινήματος των Ιδεαλιστών (γνωστοί ως «Γκρίζοι Λύκοι») Σεγντ Αχμέτ Αρβάσι, η Κύπρος έχει ιδιαίτερη, σχεδόν ιερή σημασία. Το πόσο βαθιά χαραγμένη είναι η Κύπρος στο υποσυνείδητο αλλά και το συνειδητό των τούρκων εθνικιστών αναδεικνύεται από ένα ποίημα του Αρβάσι τo 1949:

«Της Κύπρου ο αποχωρισμός βάσανο στα σπλάχνα μας/ χάθηκε του Μπαρμπαρόσσα η φωνή απ’ τη Μεσόγειο/ στους ξένους τα νησιά, σε μας οι αβάσταχτοι καημοί/ αποχωρίστηκε η πατρίδα τελικά και τα δικά μας τα Βαλκάνια;».

Την ίδια ιερή σχεδόν σημασία έχει η Κύπρος και για τους ιδεολογικούς «πατέρες» του τουρκικού ισλαμισμού, όπως ο Νετζμεντίν Ερμπακάν, ιδρυτής και ηγέτης όλων των ισλαμικών κομμάτων της Τουρκίας μέχρι το ΑΚΡ και αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Ετζεβίτ το 1974 και ο ισλαμιστής ιδεολόγος Αχμέτ Νετσίπ Φαζίλ Κιζακιουρέκ, τον οποίο θαυμάζει και εξαίρει δημόσια ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Οι απόψεις και οι κοσμοθεωρίες των τεσσάρων αυτών πολιτικών και ιδεολόγων της τουρκο-ισλαμικής σύνθεσης κυριαρχούν στους κόλπους της εξουσίας στην Τουρκία και, de facto, αποτελούν θεμελιώδεις πυλώνες του αφηγήματος της Αγκυρας, αλλά και του χαρακτήρα του σημερινού καθεστώτος. Συμβάλλουν καθοριστικά στη σημερινή πολιτική της Αγκυρας έναντι των Τουρκοκυπρίων, η οποία έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη βαθιά παράδοση εκκοσμίκευσης της τουρκοκυπριακής ταυτότητας.

Ο ρόλος
των εθνικιστών

Παράλληλα με τις ιδεολογικές αυτές συνιστώσες που έχουν ενδυναμώσει τον αναθεωρητικό τουρκικό εθνικισμό και τον έχουν ξαναφέρει στην καρδιά του τουρκικού ισλαμισμού, οι συσχετισμοί δυνάμεων στην Τουρκία αλλά και στις σχέσεις της με την ΕΕ και τις ΗΠΑ έχουν ενισχύσει σε πολύ μεγάλο βαθμό την παρουσία και το βάρος των εθνικιστών όχι μόνο στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο, αλλά και στους κόλπους του καθεστώτος.

Ο σφικτός εναγκαλιασμός Ερντογάν – Μπαχτσελί, που πλέον τούρκοι και ξένοι αναλυτές θεωρούν ως παράγοντα με πολύ μεγάλη επιρροή, δεν αφήνει πολλά περιθώρια για ελαστικότητα στις θέσεις της Αγκυρας στο Κυπριακό. Οι διαρκείς «τετραγωνισμοί του κύκλου» στους οποίους ο τούρκος Πρόεδρος καλείται να προβαίνει για να διατηρεί τη συνοχή του καθεστώτος του έρχονται να προσθέσουν μια επιπλέον πρόκληση στο ζήτημα της στάσης της Τουρκίας στο Κυπριακό. Οι «εκπλήξεις» στις οποίες προέβη η Αγκυρα την τελευταία περίοδο, τόσο όσον αφορά το θέμα της διαδικασίας απαγόρευσης του φιλο-κουρδικού Κόμματος της Δημοκρατίας των Λαών (HDP) όσο και το θέμα της απόσυρσης της χώρας από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, δεν ήταν παρά αναμενόμενες απόρροιες των «ακροβατικών» αυτών.

Ο κ. Ευάγγελος Αρεταίος είναι επιστημονικός συνεργάτης ΕΛΙΑΜΕΠ και ερευνητής της Διπλωματικής Ακαδημίας του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.

ΤΟ «ΤΡΑΥΜΑ» ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥΑΝΑΝ

Οι πολιτικές ελίτ στην Τουρκία αλλά και ο ίδιος ο Ερντογάν βιώνουν το «Οχι» των Ελληνοκυπρίων στο Σχέδιο Ανάν το 2004 ως «τραύμα εμπιστοσύνης», καθώς εκείνη την περίοδο ο ίδιος και το ΑΚΡ είχαν κάνει μια ιστορική υπέρβαση, παραγκωνίζοντας ουσιαστικά τον Ραούφ Ντενκτάς και το τότε κατεστημένο της Αγκυρας, παίρνοντας ένα πολύ μεγάλο ρίσκο, έχοντας ωστόσο ως «ασπίδα» και απώτερο στόχο την ευρωπαϊκή πορεία της «παλαιάς» Τουρκίας. Κάτι που σήμερα δεν ισχύει πια.

Η συμμαχία ΑΚΡ-ΜΗΡ και οι βαθιές αντιστάσεις των εθνικιστών

Οι βαθιές αντιστάσεις των εθνικιστικών κύκλων σε θέματα που αφορούν την ΕΕ – ορισμένες εκ των οποίων είναι και οι λεγόμενες «κυπρογενείς» υποχρεώσεις της Αγκυρας – αποτελούν σήμερα βασική συνισταμένη των πολιτικών της συμμαχίας ΑΚΡ-ΜΗΡ στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική.