Το κλίμα στο προσκήνιο

Εκτεταμένες φωτιές στα μεγαλύτερα δάση της Γης, δεκάδες κυκλώνες στον Ατλαντικό Ωκεανό, πρωτοφανώς υψηλές θερμοκρασίες στο Νότιο Ημισφαίριο, λιώσιμο πάγων και πλημμύρες παράκτιων περιοχών: αυτές είναι μόνο μερικές από τις πιο εμφανείς συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Απευθυνόμενος σε φοιτητές των πολιτικών επιστημών στην έναρξη του περασμένου ακαδημαϊκού έτους, ο φιλόσοφος της επιστήμης και κοινωνιολόγος Μπρουνό Λατούρ τούς υπενθύμισε ότι, σε αντίθεση με τους προκατόχους τους, αυτοί θα πρέπει να ανησυχούν για τις συνέπειες της ανθρώπινης δραστηριότητας η οποία περιορίζεται σε μια μικρή λωρίδα της επιφάνειας της Γης, επηρεάζει όμως ολόκληρο τον πλανήτη. «Πλέον δεν είναι θέμα οικολογίας αλλά θέμα πολιτισμού» σημείωσε, τονίζοντας ότι καθημερινά ακούμε ειδήσεις για τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, όμως πολλές φορές συνεχίζουμε τη ζωή μας σαν να μη συμβαίνει τίποτα. Πόσο πολιτισμένοι είμαστε λοιπόν ως προς το κλίμα αποχαιρετώντας το 2020; Ας αφήσουμε τα γεγονότα να μιλήσουν!

Οι καταστροφές
καλά κρατούν

Ξεκινώντας από την έκθεση την οποία εξέδωσε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Μετεωρολογίας (WMO) το τελευταίο έτος και η οποία συγκεντρώνει δεδομένα ερευνητών από 70 χώρες, παίρνουμε ήδη μια γλαφυρή εικόνα της κατάστασης: το 2020 ήταν ένα από τρία θερμότερα έτη από το 1850, οπότε και άρχισε η συστηματική καταγραφή της θερμοκρασίας.

Σε σχέση με την περίοδο 1850-1900, η μέση θερμοκρασία του πλανήτη βαίνει αυξανόμενη, ενώ η δεκαετία 2011-2020 ήταν η πιο θερμή από τότε που ξεκίνησαν οι καταγραφές.

Οσον αφορά τη στάθμη της θάλασσας, ενώ αυτή αυξήθηκε κατά τόπους με μεγάλο ρυθμό εξαιτίας του λιωσίματος των πάγων της Γροιλανδίας και της Ανταρκτικής, ο μέσος όρος στάθμης των ωκεανών παρέμεινε στα ίδια επίπεδα με το 2019. Παράλληλα, οι εκπομπές των κυριότερων αερίων του θερμοκηπίου, όπως το διοξείδιο του άνθρακα, το μεθάνιο ή το υποξείδιο του αζώτου, συνέχισαν να αυξάνονται κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων ετών, παρόλο που το αποτύπωμα του άνθρακα μειώθηκε πρόσκαιρα έπειτα από την αναστολή των δραστηριοτήτων εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού.

Ανησυχητική
κατάσταση

Η κατάσταση η οποία διαμορφώνεται είναι παραπάνω από ανησυχητική: στο 80% των ωκεάνιων περιοχών παρατηρήθηκε τουλάχιστον ένας θαλάσσιος καύσωνας, από τους οποίους οι περισσότεροι χαρακτηρίστηκαν από τους επιστήμονες «δυνατοί».

Εκτεταμένες περιοχές της Ασίας και της Αφρικής (Κίνα, Ιαπωνία, Σαχέλ) επλήγησαν από ισχυρές βροχές και πλημμύρες, ενώ τις ακτές των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής έπληξαν 30 τυφώνες, αριθμός ρεκόρ από την έναρξη συστηματικών καταγραφών. Ο μεσογειακός κυκλώνας «Ιανός» ο οποίος χτύπησε την Ελλάδα τον περασμένο Σεπτέμβριο είναι ένα ακόμα παράδειγμα. Αρθρο στην ιστοσελίδα «Climate Connections» του Πανεπιστημίου Γέιλ αναφέρει ότι τέτοιου είδους μεσογειακοί κυκλώνες αναμένεται να γίνονται ολοένα και πιο ισχυροί.

Τέλος, ισχυρά φαινόμενα ξηρασίας παρατηρήθηκαν σε κράτη της Νότιας Αμερικής όπως η Αργεντινή, η Παραγουάη ή η Βραζιλία.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ήδη καταγράφονται μετακινήσεις πληθυσμών οι οποίες οφείλονται σε καταστροφές στη ρίζα των οποίων βρίσκεται η κλιματική αλλαγή.

Σύμφωνα με σχετικές έρευνες, οι καταστροφές αυτές θα επηρεάσουν τον ανθρώπινο πληθυσμό αφενός σε επίπεδο απώλειας ζωών, αφετέρου σε επίπεδο μετακινήσεων, υποδομών αλλά και διάδοσης ασθενειών.

Το κλίμα
επί Τραμπ

Εν μέσω αυτής της ζοφερής κατάστασης, δύσκολα θα μπορούσε να παραβλέψει κανείς το αποτύπωμα του απερχόμενου προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Ντόναλντ Τραμπ στη διαχείριση ζητημάτων που άπτονται της κλιματικής αλλαγής. «Δεν νομίζω ότι η επιστήμη γνωρίζει» ήταν η χαρακτηριστική απάντησή του σε αξιωματούχο της Καλιφόρνιας καθώς αυτός εξηγούσε την ανάγκη αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής με αφορμή τις πυρκαγιές που ξέσπασαν στην ίδια Πολιτεία.

Η απόφαση όμως η οποία έδωσε το στίγμα της πολιτικής του για το κλίμα υπήρξε η απόσυρση των ΗΠΑ από τη διεθνή Συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα η οποία επετεύχθη το 2015. Η συμφωνία αυτή δεσμεύει τις χώρες να εφαρμόσουν πολιτικές οι οποίες αποσκοπούν στη διατήρηση μιας μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη η οποία μπορεί να υπερβαίνει τη μέση θερμοκρασία της προβιομηχανικής περιόδου το πολύ κατά δύο βαθμούς Κελσίου.

Η εξαίρεση των ΗΠΑ από τη συμφωνία, η οποία ωστόσο είναι αναστρέψιμη, ψηφίστηκε το 2017 και τέθηκε σε ισχύ στις 4 Νοεμβρίου 2020, δηλαδή μία ημέρα μετά τη διεξαγωγή των αμερικανικών εκλογών. Η υπερψήφιση επέφερε όπως ήταν φυσικό τη σφοδρή αντίδραση της επιστημονικής κοινότητας, όμως η επιλογή αυτή του απερχόμενου αμερικανού προέδρου δεν ήταν παρά η κορυφή του παγόβουνου: δείχνοντας σαφή προτίμηση στα ορυκτά καύσιμα έναντι μορφών ενέργειας με μικρότερο αποτύπωμα άνθρακα, η κυβέρνησή του ανέτρεψε ένα πλήθος ρυθμίσεων οι οποίες εντάσσονταν στο λεγόμενο «Σχέδιο για την Καθαρή Ενέργεια» (Green Power Plan) που είχε δρομολογηθεί επί προεδρίας Ομπάμα.

Το σχέδιο αυτό ρύθμιζε την εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου των ηλεκτροπαραγωγικών σταθμών, προέβλεπε διάφορα μέτρα μείωσης της ρύπανσης από τη βιομηχανική δραστηριότητα και ενθάρρυνε τη μετάβαση σε πράσινες μορφές ενέργειας.

Πορεία προς
τη μεγάλη Σύνοδο

Για τις υπόλοιπες χώρες ωστόσο (αλλά απ’ ό,τι φαίνεται και για τις ΗΠΑ επί προεδρίας Μπάιντεν) η Συμφωνία του Παρισιού αποτελεί ορόσημο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.

Ετσι στις 12 Δεκεμβρίου 2020, πέντε χρόνια ακριβώς μετά την ιστορική συμφωνία, διοργανώθηκε διαδικτυακά η σύνοδος «Climate Ambition Summit 2020», όπου επικαιροποιήθηκαν οι στόχοι που είχαν τεθεί στο Παρίσι. «Η σύνοδος αυτή είχε ως σκοπό να υπογραμμίσει την ολοένα και πιο ισχυρή συσπείρωση χωρών, πόλεων, περιοχών, εταιρειών και επενδυτών γύρω από τον στόχο των μηδενικών εκπομπών» αναφέρει στο ΒΗΜΑ-Science ο εκπρόσωπος Τύπου της Συνόδου Ντάνιελ Σέπαρντ, συμπληρώνοντας ότι «στη Σύνοδο συμμετείχαν 75 ηγέτες κρατών και φορέων από όλες τις ηπείρους οι οποίοι περιέγραψαν νέους σχεδιασμούς για το κλίμα, κάτι που αποτελεί ένα ξεκάθαρο σημάδι ότι η Συμφωνία του Παρισιού λειτουργεί καταλυτικά στην ανάληψη δράσεων για το κλίμα».

Η Σύνοδος αυτή αποτέλεσε ένα ενδιάμεσο βήμα για την εμβληματική Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (COP26) η οποία θα διοργανωθεί τον Νοέμβριο του 2021 στη Γλασκώβη. Οπως υπογραμμίστηκε μετά το πέρας της Συνόδου του Δεκεμβρίου, η έκδοση κοινής ανακοίνωσης σηματοδοτεί ότι οι χώρες οι οποίες εκπροσωπούν το 65% των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα και το 70% της παγκόσμιας οικονομίας δεσμεύονται σε μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ή στη λεγόμενη ουδετερότητα άνθρακα, δηλαδή στην επίτευξη ισορροπίας ανάμεσα στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και την απορρόφηση άνθρακα από συλλέκτες διοξειδίου του άνθρακα όπως τα δάση και οι ωκεανοί.

Εχοντας καταλήξει να δοκιμάζουμε τα όρια του πλανήτη μας, κάθε κοινωνία ξεχωριστά καλείται να αντιμετωπίσει πολλές προκλήσεις λόγω της κλιματικής αλλαγής οι οποίες θα δοκιμάσουν επίσης τη συνοχή των κοινωνιών σε πολλά επίπεδα. Και αν οι κρίσιμες αποφάσεις λαμβάνονται σε επίπεδο κυβερνήσεων, εμείς οι υπόλοιποι ας θυμόμαστε τη συμβουλή του Μπρουνό Λατούρ, ότι δηλαδή «δεν είναι πια θέμα οικολογίας αλλά θέμα πολιτισμού».

«Η επιστήμη δεν ισοδυναμεί με πίστη»

«Οι πολίτες πρέπει να αντιληφθούν ότι η επιστήμη δεν ισοδυναμεί με πίστη, οφείλουμε να μην εμπιστευόμαστε τους “γκουρού” όταν μας ευχαριστούν αυτά που λένε και να μη μειώνουμε την αξία ανθρώπων που έχουν ορθολογικό λόγο όταν μας ενοχλούν τα λεγόμενά τους» επισημαίνει ο γάλλος ερευνητής Φιλίπ Γκρανκολά (φωτογραφία) αναφερόμενος στην αξία της επιστημονικής έρευνας.

«Η κατάσταση των οικοσυστημάτων συνεχίζει να επιδεινώνεται»
«Τα τελευταία 10-15 χρόνια έχει υπάρξει σημαντική εμβάθυνση στην κατανόηση της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων και της σημασίας τους για την ποιότητα ζωής κάθε ατόμου. Ωστόσο η βιοποικιλότητα εξακολουθεί να μειώνεται και η κατάσταση των οικοσυστημάτων συνεχίζει να επιδεινώνεται» αναφέρει σε αναφορά του 2019 η Διακυβερνητική Πλατφόρμα Επιστήμης και Πολιτικής για τη Βιολογική Ποικιλομορφία και τις Υπηρεσίες Οικοσυστημάτων (IPBES).

Πού οφείλεται ο κλιματοσκεπτικισμός

Είναι χρήσιμο να διευκρινιστούν κάποια επιχειρήματα τα οποία ακούγονται συχνά στον δημόσιο λόγο σε σχέση με την κλιματική αλλαγή. Αλλαγές κλίματος υπήρξαν και στο παρελθόν, οι οποίες οδήγησαν σε μεγάλες αλλαγές τόσο στη θερμοκρασία της Γης όσο και στη βιοποικιλότητα.
Ωστόσο, οι διαφωνίες σχετικά με την κλιματική αλλαγή αρθρώνονταν τα προηγούμενα χρόνια γύρω από δύο σημεία: αφενός αν πράγματι υπάρχει μια αλλαγή του κλίματος τα τελευταία χρόνια σε σχέση με τα προηγούμενα και αφετέρου αν η αλλαγή αυτή οφείλεται στη δραστηριότητα του ανθρώπου, εάν δηλαδή η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής.
Και τα δύο σκέλη της διαφωνίας έχουν πλέον λυθεί από τους επιστήμονες οριστικά: χιλιάδες έρευνες συμφωνούν ότι η θερμοκρασία είναι μεγαλύτερη σε σχέση με αυτήν της προβιομηχανικής εποχής, ενώ η ερευνητική κοινότητα πλέον συγκλίνει στο ότι ο ανθρώπινος παράγοντας είναι ο κατεξοχήν υπαίτιος αυτής της αλλαγής. Και το γεγονός ότι η αλλαγή αυτή πραγματοποιείται με πρωτοφανώς γρήγορο ρυθμό είναι αυτό που καθιστά την αλλαγή άκρως ανησυχητική. Η σύγκλιση των επιστημόνων του κλίματος σε αυτό το ζήτημα είναι καθολική, με λίγες εξαιρέσεις, ενώ οι επιστήμονες οι οποίοι εξακολουθούν να διαφωνούν προέρχονται στην πλειονότητά τους από ερευνητικά πεδία τα οποία δεν σχετίζονται με το κλίμα.
Σε αυτή την επιστημονική διαμάχη, η οποία έχει πάρει δημόσια χαρακτηριστικά λόγω του κοινωνικού της ενδιαφέροντος, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης διαδραματίζουν τον δικό τους ρόλο. Οπως καταδεικνύει χαρακτηριστικά πρόσφατη έρευνα σε αγγλόφωνα άρθρα, τα αποτελέσματα της οποίας δημοσιεύθηκαν στην επιστημονική επιθεώρηση «Nature Communications», επιστήμονες οι οποίοι αρνούνται την κλιματική αλλαγή προβάλλονται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που μελετήθηκαν κατά 15% περισσότερο σε σχέση με τους υπόλοιπους επιστήμονες.
Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι η αντίληψη σύνθετων επιστημονικών ζητημάτων από τους πολίτες δεν επαφίεται αποκλειστικά στην κατανόηση ή μη των ευρημάτων της επιστήμης. Καθορίζεται επίσης από τις κοινωνικές και τις οικονομικές συνθήκες μέσα στις οποίες εκτυλίσσονται οι διαφωνίες γύρω από αυτά.

Η ανθρώπινη δραστηριότητα στο περιβάλλον και η COVID-19

Η ασθένεια COVID-19 είναι μία ζωονόσος, μία ασθένεια δηλαδή η οποία προσέβαλε αρχικά τα ζώα και έπειτα μεταδόθηκε από τα ζώα στον άνθρωπο. Το γεγονός αυτό μας οδηγεί να σκύψουμε περαιτέρω στη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον το οποίο τον φιλοξενεί. Οπως εξηγεί στο ΒΗΜΑ-Science ο δρ Φιλίπ Γκρανκολά, επικεφαλής του Ινστιτούτου Συστηματικής, Εξέλιξης και Βιοποικιλότητας του Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Γαλλίας, μέχρι τώρα οι σχετικές έρευνες υποδεικνύουν ότι ο ιός SARS-CoV-2 προέκυψε έπειτα από ανασυνδυασμό ιών (ο οποίος συμβαίνει όταν δύο ξεχωριστοί ιοί βρεθούν στο ίδιο κύτταρο) προερχομένων από νυχτερίδα και πιθανότατα παγκολίνο. Οι επιστήμονες εικάζουν ότι αυτό συνέβη σε περιοχές οι οποίες οριοθετούνται από το Βιετνάμ και την επαρχία Γιουνάν στην Κίνα. «Τα ζώα αυτά είναι πιο κοντά στον ανθρώπινο πληθυσμό εξαιτίας της αποψίλωσης των δασών και του έντονου παράνομου κυνηγιού, δραστηριότητες οι οποίες δίνουν χώρο σε τέτοιες διαδικασίες να συμβούν» εξηγεί ο ερευνητής.
Με ποιον τρόπο όμως συνδέεται το τρίπτυχο βιοποικιλότητα, ανθρώπινη δραστηριότητα και εμφάνιση ιών; «Περιοχές όπου η εμφάνιση ζωονόσων είναι πολύ πιθανή συνδυάζουν υψηλό βαθμό βιοποικιλότητας, εκμετάλλευση εδαφών από τους ανθρώπους και αυξημένο μέγεθος του ανθρώπινου πληθυσμού ο οποίος κατοικεί εκεί. Οι παράμετροι αυτοί καθιστούν τη Νότια Κίνα μία περιοχή υψηλού ρίσκου» διευκρινίζει ο γάλλος επιστήμονας, συμπληρώνοντας ότι «τις τελευταίες δεκαετίες η απώλεια δασικών εκτάσεων είναι πολύ έντονη τόσο στο Βιετνάμ όσο και στη Γιουνάν. Η διακίνηση ζώων και το παράνομο κυνήγι είναι επίσης έντονα. Οσον αφορά τον ιό SARS-CοV-2, έχουμε ακόμη να καλύψουμε ένα μεγάλο κενό στις γνώσεις μας, αφού δεν γνωρίζουμε με ποιον τρόπο μεταδόθηκε ο ιός από τη Γιουνάν στη Γουχάν, απ’ όπου ξεκίνησε το πρώτο κύμα της πανδημίας. Ηταν το εμπόριο ζώων το οποίο έφερε τον ιό στη Γουχάν, άνθρωποι μολυσμένοι ταξίδεψαν από το ένα μέρος στο άλλο; Ενδέχεται ακόμη ο ιός να εξελίχθηκε στη Γουχάν σε ένα στέλεχος με πολύ μεγαλύτερη μεταδοτικότητα, όπως συμβαίνει τώρα στη Μεγάλη Βρετανία. Είναι πολύ δύσκολο να γνωρίζουμε. Σε κάθε περίπτωση όμως η αιτία είναι η ίδια: οι νυχτερίδες και άλλα ζώα εκτοπίστηκαν από το ενδιαίτημά τους εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων».
Σύμφωνα με τον γάλλο επιστήμονα,
ενώ η αποψίλωση των δασών και το εμπόριο ζώων αποτέλεσαν εύφορο έδαφος για τη μετάδοση του ιού από τα ζώα στον άνθρωπο, τεχνολογικά επιτεύγματα όπως τα σύγχρονα συστήματα μεταφορών επέτρεψαν τη γρήγορη μετάδοσή του στον πληθυσμό. Αρμόδιοι φορείς, βασισμένοι σε πολυετείς έρευνες επιστημόνων, έχουν επανειλημμένα επισημάνει την κρισιμότητα της κατάστασης όσον αφορά την εμφάνιση ζωονόσων. Σε έκθεση του 2019, η Διακυβερνητική Πλατφόρμα Επιστήμης και Πολιτικής για τη Βιολογική Ποικιλομορφία και τις Υπηρεσίες Οικοσυστημάτων (IPBES) έγραφε στην αναφορά της: «Οι ζωονόσοι είναι απειλή εξέχουσας σημασίας για την ανθρώπινη υγεία, με τις ασθένειες που μεταδίδονται από ζώα-φορείς να αποτελούν περίπου το 17% όλων των ασθενειών και να προκαλούν 700.000 θανάτους τον χρόνο. Η καταστροφή της βιοποικιλότητας και των λειτουργιών του οικοσυστήματος εγκυμονεί άμεσους και έμμεσους κινδύνους για τη δημόσια υγεία. Η ανάδυση ασθενειών στην άγρια φύση, σε οικόσιτα ζώα, φυτά ή ανθρώπους μπορεί να επιδεινωθεί από τις ανθρώπινες δραστηριότητες όπως η εκχέρσωση δασικών εκτάσεων, η κατάτμηση των ενδιαιτημάτων ή η υπερβολική χρήση αντιβιοτικών, η οποία επιφέρει γρήγορη ανάπτυξη αντίστασης στα αντιβιοτικά σε πολλά παθογόνα βακτήρια». Οπως σημειώνει ο γάλλος ερευνητής, η εμφάνιση τέτοιων νόσων συνέβαινε και στο παρελθόν, όμως «η συχνότητα εμφάνισής τους έχει αυξηθεί από τις αρχές του 20ού αιώνα. Ετσι, κάθε δεκαετία έχουμε την εμφάνιση αρκετών νέων ιών (HIV, Εμπολα, Nipah, SARS, MERS)».