Το Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών και η συγγραφική του «πορεία»

Eπειδή τις τελευταίες ημέρες γίνεται μια συζήτηση γύρω από το Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών, είναι χρήσιμο να διευκρινισθούν ορισμένα στοιχεία, τα οποία παραπλανούν τον αναγνώστη και δημιουργούν εσφαλμένες εντυπώσεις, αμαυρώνοντας αδικαιολόγητα ένα από τα σημαντικότερα έργα στον χώρο της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας.

Αυτό που θα πρέπει να τονιστεί αρχικά είναι ότι το Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής (ΙΛΝΕ) δεν είναι απλώς άλλο ένα λεξικό της σύγχρονης γλώσσας μας, παρόμοιο με τα ήδη γνωστά ευρείας κυκλοφορίας δόκιμα λεξικά. Δεν είναι ακόμα ένα λεξικό που απλώς πληροφορεί τον χρήστη «τι σημαίνουν οι λέξεις» και που απλώς «αργεί να τελειώσει», ενώ άλλοι «πάνε πιο γρήγορα και μας ξελασπώνουν». Είναι κάτι εντελώς διαφορετικό, όπως διαφαίνεται από τον τίτλο του: είναι ένα ιστορικό λεξικό. Τι σημαίνει ιστορικό λεξικό; Σημαίνει ότι η πληροφορία που προσφέρει δεν είναι μόνο το «τι σημαίνει η λέξη», αλλά, και κυρίως: «από πότε υπάρχει αυτή η λέξη;», «πόσες και ποιες διαφορετικές μορφές και σημασίες έχει αυτή η λέξη ανά περιοχές και ανά εποχές;», «σε ποια μεγάλα λογοτεχνικά έργα χρησιμοποιείται αυτή η λέξη και πώς;», «σε ποιες παροιμίες, γνωμικά, δημοτικά άσματα κ.λπ. υπάρχει αυτή η λέξη;». Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα πολύτομο εξειδικευμένο επιστημονικό έργο, το οποίο προσφέρει μια πλήρη εικόνα του νεοελληνικού λεξιλογίου μέσα στον χώρο και τον χρόνο.

Αυτό μπορεί να γίνει ίσως ευκολότερα αντιληπτό με ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: Αν ανατρέξουμε π.χ. στο λήμμα «διαβάζω» του Χρηστικού Λεξικού ή του Λεξικού Μπαμπινιώτη, θα δούμε ότι καταλαμβάνει λιγότερο από μία σελίδα. Αντίθετα, στο ΙΛΝΕ το λήμμα «διαβάζω» καταλαμβάνει 5 δίστηλες σελίδες, ενώ η ετυμολογία του και η εξήγηση της ιστορίας του μία ολόκληρη στήλη, με κειμενικά παραθέματα από μεσαιωνικούς συγγραφείς που δείχνουν πώς και πότε έγινε το πέρασμα από την αρχαία μορφή και σημασία «διαβιβάζω» στη σημερινή μορφή και σημασία «διαβάζω». Εκεί μαθαίνουμε ότι το ρήμα «διαβάζω» διατηρεί την αρχαία σημασία του «διαβιβάζω, περνάω απέναντι» στην Κρήτη (διάβασε τες αίγες εκεί ποθές στο φαράγγι – πέρνα τις κατσίκες εκεί στο φαράγγι). Οτι επιπλέον μπορεί να σημαίνει, και πάλι διατηρώντας την αρχαία σημασία, «πετάω κάποιον πέρα» στη Θεσσαλία (άμα σ’ αρπάξου θα σι διαβάσου στου ρέμα!), ή «περνάω μέσα από κάτι» στον Πόντο (Δέβαξο το ράμμα σο βελόν’ – πέρνα την κλωστή στη βελόνα), ή «καταπίνω» στους Παξούς (δε διαβάζει ούτε νερό) ή «κοσκινίζω» στην Κύπρο (εδκιέβασα τ’ αλεύριν) ή «οργώνω για δεύτερη φορά» στα Γιάννενα (του διάβασα αυτό του χουράφ’, γι’ αυτό πρόκουψι), ή «περνάω τον καιρό μου» στη Μάνη (κακό τσαιρό διαβάζεις – κακοπερνάς). Η σημασία «αναγιγνώσκω ένα κείμενο» είναι μόλις η έκτη της λέξης στο ΙΛΝΕ, και για να φθάσουμε σε αυτήν πρέπει πρώτα να εξηγηθούν τα λογικά-εξελικτικά άλματα από τις προηγούμενες σημασίες και να τεκμηριωθούν μέσα από γραπτές πηγές.

Από τα παραπάνω φαίνεται ότι το ΙΛΝΕ «αργεί» όχι επειδή «δεν προχωράει» και είναι «ανεξέλεγκτο», αλλά επειδή ο όγκος του υλικού που χειρίζεται είναι πολύ ευρύτερος από τα άλλα λεξικά και η στοχοθεσία του εντελώς διαφορετική. Στόχος του ΙΛΝΕ ήταν ανέκαθεν, και παραμένει, η ανάδειξη της μακραίωνης ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, η διάσωση του λεξιλογικού θησαυρού της ακόμα και από περιοχές όπου δεν ομιλείται πλέον (Πόντος, Καππαδοκία, Ανατολική Θράκη, χαμένες πατρίδες της Μικράς Ασίας) και η απόδειξη, με αδιάψευστα τεκμήρια, της αδιάσπαστης συνέχειας της γλώσσας μας από την αρχαιότητα έως σήμερα. Είναι επίσης αυτονόητο ότι η συνολική διάρκεια ενός έργου είναι συνάρτηση του αριθμού των ατόμων που εργάζονται σε αυτό, κάτι που δεν αποτελεί μόνον ευθύνη της Ακαδημίας αλλά κυρίως του κράτους: έτσι, το Κέντρο έχει 33 οργανικές θέσεις και σήμερα είναι καλυμμένες μόνον οι 9· έχει να προκηρυχθεί νέα θέση από το 2008, δηλαδή εδώ και 12 χρόνια δεν έχει προστεθεί ούτε ένας νέος συντάκτης και, τέλος, η εφετινή αίτηση προς το υπουργείο για την απόσπαση εξειδικευμένων εκπαιδευτικών που θα ενίσχυαν το έργο του Λεξικού δυστυχώς απερρίφθη – είναι περιττό να σημειώσουμε ότι οι ευρωπαίοι συνάδελφοί μας διαθέτουν πολλαπλάσιους ανθρώπινους πόρους και υλικά μέσα.

Είναι πραγματικά άδικο ένα μεγαλόπνοο και μοναδικό εθνικό έργο, στο οποίο έχουν εργαστεί οι μεγαλύτεροι έλληνες φιλόλογοι και γλωσσολόγοι (ο Γεώργιος Χατζιδάκις, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ο Νικόλαος Ανδριώτης, ο Ιωάννης Κακριδής, ο Φαίδων Κουκουλές) να κατηγορείται για κάτι που δεν ήταν ποτέ ο στόχος του (η ταχύτητα περιγραφής της κοινής μας γλώσσας). Είναι πραγματικά άδικο να συγκρίνεται το ΙΛΝΕ με τα απλά λεξικά της Νέας Ελληνικής, που καταλαμβάνουν έναν ή δύο τόμους το πολύ, και όχι με τα αντίστοιχά του ευρωπαϊκά έργα, που καταλαμβάνουν από 20 ως 50 τόμους, και όλα απαιτούν δεκαετίες ή και αιώνες για την ολοκλήρωσή τους. (Ενδεικτικά: Γερμανία: Deutsches Wörterbuch των αδελφών Grimm: 1852-1961, Oλλανδία: Woordenboek der Nederlandse Taal: 1882-1998, Αυστρία: Wörterbuch der bairischen Mundarten in Österreich 1963 – συνεχίζεται, Ελβετία: Schweizerisches Idiotikon 1881 – συνεχίζεται, Σουηδία: Svenska Akademiens Ordbok 1893 – συνεχίζεται). Και είναι πραγματικά άδικο να αγνοείται ότι για τη σύνταξη του ΙΛΝΕ έχει δημιουργηθεί ένα τεράστιο αρχείο με συλλογές λεξικογραφικού υλικού από ολόκληρο τον ελληνόφωνο χώρο, από τα μέσα του 19ου αι. και εξής, το οποίο αποτελεί το μεγαλύτερο διαλεκτολογικό αρχείο στην Ελλάδα, ανοικτό στο επιστημονικό αλλά και στο ευρύτερο κοινό, ενώ ταυτόχρονα βρίσκεται πλέον στην τελική φάση πλήρους ψηφιοποίησής του.

Η Ακαδημία Αθηνών δεν αποφεύγει, αλλά επιζητεί τον έλεγχο. Η κριτική στο επιστημονικό έργο της είναι πάντα ευπρόσδεκτη, αρκεί να είναι καλόπιστη και να γίνεται με όρους επιστημονικούς και όχι πρόχειρα και προς άγραν εύκολων εντυπώσεων.

Ο κ. Αντώνης Ρεγκάκος είναι καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ακαδημαϊκός.