Τι δεν μας λέει ο Δείκτης Μάζας Σώματος

Οπως είναι ευρύτερα γνωστό, ο Δείκτης Μάζας Σώματος (ΔΜΣ) χρησιμοποιείται διεθνώς ως ένα μέτρο εκτίμησης του σωματικού βάρους και του σχετικού κινδύνου για νόσηση. Ο δείκτης αυτός υπολογίζεται με βάση το εξής κλάσμα: βάρος σε κιλά (αριθμητής) διά του τετραγώνου του ύψους εκπεφρασμένου  σε μέτρα (παρονομαστής). Ενδεικτικό παράδειγμα: βάρος 70 κιλά : ύψος 1,75 μέτρα στο τετράγωνο = 70 : 3,0 = 22,9. Με βάση τον ΔΜΣ τα ενήλικα άτομα διακρίνονται σε λιποβαρή (<18,5), φυσιολογικού βάρους (>18,5 και <25), υπέρβαρα (>25 έως 30), παχύσαρκα 1ου βαθμού (>30-35), 2ου βαθμού (>35-40)  και 3ου βαθμού (>40). Αρα, στο παραπάνω παράδειγμα ο ΔΜΣ είναι μέσα στα φυσιολογικά όρια.

Ρίσκο ακόμη
και για καρκίνο

Η παχυσαρκία είναι μια χρόνια νόσος που χαρακτηρίζεται από υπερβολική αύξηση του λίπους του σώματος και μακροχρόνιες, σοβαρές συνέπειες για την υγεία (αυξημένο ρίσκο για καρδιαγγειακές παθήσεις, διαβήτη, υπέρταση, αρθροπάθεια, ενίοτε σε βαθμό αναπηρίας, ορισμένους καρκίνους όπως του παχέος εντέρου, των νεφρών, του οισοφάγου, του ενδομητρίου, του μαστού σε μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες και άλλα).

Σε επίπεδο πληθυσμού οι βλαβερές επιπτώσεις στην υγεία σαφώς συνδυάζονται με αύξηση του ΔΜΣ. Ομως, σε ατομικό επίπεδο τα πράγματα διαφοροποιούνται υπό την έννοια ότι τα ανεπιθύμητα-απότοκα της αύξησης του λίπους εξαρτώνται από πολλούς άλλους εκτός του ΔΜΣ παράγοντες, όπως:

–      Φυλετικοί παράγοντες.

–      Φύλο.

–      Ηλικία.

–      Κατανομή του λίπους.

–      Εντόπιση του λίπους στο ήπαρ (συκώτι), μυϊκό ιστό και αλλού.

–      Βιολογικοί παράγοντες.

–      Παράγοντες του περιβάλλοντος.

–      Γενετικές επιδράσεις.

–      Κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες.

Ενας δείκτης
σχετικής αξίας

Παρακάτω αναφέρονται μερικά από τα «επιχειρήματα» που σαφώς μας υποδεικνύουν ότι ο ΔΜΣ είναι ένας αδρός, σχετικής αξίας δείκτης, και ότι η μελέτη του παχύσαρκου ατόμου από τον γιατρό δεν πρέπει απλά να αφορά μόνο τη μέτρηση του βάρους και του ύψους. Θα πρέπει να συνεκτιμώνται και άλλες παράμετροι και να γίνονται και άλλες μετρήσεις (OBES Facts 2016,9:193-205).

l Κατ’ αρχάς, οι φυσιολογικές τιμές του ΔΜΣ δεν είναι ίδιες σε όλες τις φυλές και εθνότητες. Στους Ινδούς, για παράδειγμα, τα ρίσκα για την υγεία και ιδιαίτερα για τον διαβήτη αυξάνουν σε πολύ χαμηλές τιμές ΔΜΣ, της τάξεως του 21.

l Ενας άλλος σημαντικός παράγων σχετίζεται με το πόσο ανεπτυγμένο είναι το μυϊκό σύστημα. Ενας οικοδόμος ή ένας ποδοσφαιριστής ενδέχεται να έχει σχετικά αυξημένη τιμή ΔΜΣ λόγω μεγάλης μυϊκής μάζας, ενώ το ποσό του σωματικού του λίπους είναι μειωμένο. Αρα δεν είναι παχύσαρκος. Αντίστροφα, ένα άτομο με φυσιολογικό ΔΜΣ που η ζωή του είναι  καθιστική έχει αναλογικά μεγάλα ποσά σωματικού λίπους, με συνέπεια τα ρίσκα για την υγεία να είναι αυξημένα. Το ίδιο ισχύει και για μερικά  άτομα της 3ης ή 4ης ηλικίας που λόγω καθιστικής ζωής αλλά και λόγω της διαδικασίας του γήρατος έχουν αναλογικά αυξημένο  σωματικό λίπος και μικρή μυϊκή μάζα.

Είναι λοιπόν σαφές ότι ο ΔΜΣ δεν μπορεί να εκτιμήσει το ποσό του λίπους ούτε την άλιπη μάζα σώματος (μύες και οστά), Obes FACTS 2016:9;193-205. Obes Rev 2012, 13 (Suppl 2): 6-13. Αυτό επιτυγχάνεται  με διάφορες μεθόδους εκτίμησης της σύνθεσης του σώματος. Στη καθημερινή πράξη χρησιμοποιείται επιτυχώς η απλή και χαμηλού κόστους τεχνική της ηλεκτρικής εμπέδησης.

Η κατανομή
του λίπους

l Σημαντικός είναι επίσης ο ρόλος της κατανομής του λίπους. Ολοι γνωρίζουμε τις  έννοιες «μήλο» (εντόπιση του λίπους κυρίως στον θώρακα και στην κοιλιά) και «αχλάδι» (κυρίως στους γλουτούς και στους μηρούς). Στην πρώτη περίπτωση τα ρίσκα-συνέπειες της παχυσαρκίας είναι σαφώς μεγαλύτερα, πράγμα που αποδίδεται στη συνυπάρχουσα αυξημένη παρουσία λίπους στον ενδοκοιλιακό χώρο. Ο ασχολούμενος με την παχυσαρκία γιατρός ή διαιτολόγος εκτιμά την κατανομή του λίπους με τη μέτρηση της περιμέτρου της μέσης (waist circumference). Περίμετρος μέσης στους άνδρες άνω των 94 εκ. και πολλώ μάλλον άνω των 102 εκ. αποτελεί αυξημένο κίνδυνο για χρόνιες παθήσεις. Τα αντίστοιχα νούμερα για τις γυναίκες είναι 80 και 88 εκ. (Australian Government, Department of Health).

l Επιπλέον, δίνεται σήμερα ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στην έκτοπη, όπως λέγεται, εναπόθεση λίπους στο ήπαρ (Lancet Diabetes Endocrinol, Online Publication July 10, 2019) καθώς και στο πάγκρεας και στον μυϊκό ιστό. Το λιπώδες ήπαρ μελετάται κυρίως υπερηχογραφικά. Απαιτούνται αρκετή εμπειρία του εξετάζοντος καθώς και τα κατάλληλα όργανα.

l Είναι αξιοσημείωτο ότι η θνητότητα που συνοδεύει την παχυσαρκία, αυξάνει ιδιαίτερα σε άτομα που ανήκουν στην 2η και 3η βαθμίδα της νόσου, ενώ αυτό δεν παρατηρείται στους ελαφρά υπέρβαρους ή στα άτομα της βαθμίδας 1. Αυτό δείχνει πόσο σχετική είναι η σημασία  του ΔΜΣ και βέβαια ότι πρέπει αυτή να συνεκτιμάται με βάση την ηλικία αλλά και άλλα νοσήματα που συνυπάρχουν (JAMA, 2013, 309:87-88 Editorial, JAMA 2013, 309:71-77, LANCET 2017, 389:2284-2285).

Ανάγκη εξάλειψης
του πρωταρχικού αιτίου

Τέλος, σημειώνεται ότι η αντιμετώπιση της παχυσαρκίας πρέπει να στηρίζεται στην αναζήτηση και εξάλειψη – όσο είναι δυνατόν – του πρωταρχικού αιτίου. Αυτό τονίζεται σε μια πολύ πρόσφατη δημοσίευση καναδών επιστημόνων (CMAJ, 2020 192:Ε875-91). Πρόκειται για οδηγίες που απευθύνονται στους γιατρούς.

Η αιτιολογία της παχυσαρκίας διαφέρει από άτομο σε άτομο. Κατά συνέπεια, η θεραπεία της πρέπει να εξατομικεύεται. Για παράδειγμα, η αντιμετώπιση ενός παχύσαρκου ατόμου που υπέστη βαρύτατα οικογενειακά πλήγματα στο πλαίσιο της οικογενειακής του ζωής συχνά θα απαιτήσει βοήθεια από ψυχολόγο ή και ψυχίατρο. Ο στόχος δεν είναι απλά και μόνο η απώλεια βάρους αλλά, προπαντός, η βελτίωση του τρόπου ζωής με βάση τις ιδιαιτερότητες του συγκεκριμένου ασθενούς. Ενα σωστό διαιτολόγιο καλύπτει τις απαιτήσεις της υγιεινής διατροφής και δεν στοχεύει μόνο στη μείωση του ΔΜΣ. Επιπλέον, μια σωστή θεραπεία πρέπει να αντιμετωπίζει όλα τα συναφή ή και τα γενεσιουργά προβλήματα της παχυσαρκίας του ασθενούς. Με αυτόν τον τρόπο μειώνονται οι πιθανότητες μελλοντικής υποτροπής της παχυσαρκίας, πράγμα πολύ συνηθισμένο.

Ο κ. Νικόλαος Λ. Κατσιλάμπρος είναι ομότιμος καθηγητής Παθολογίας ΕΚΠΑ, MD, PhD, FACP, SCOPE Founding Fellow, EFIM Hon Fellow.