Θρησκευόμενοι κοσμοπολίτες

Το εθνοθρησκευτικό μωσαϊκό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υπήρξε αποτέλεσμα μιας διαδικασίας κατάκτησης, μετανάστευσης, εγκατάστασης και συγχώνευσης πληθυσμών με διάρκεια αιώνων. Μία από τις μικρότερες αλλά διόλου αδιάφορες ψηφίδες του είναι εκείνη των Ντονμέ, αίρεσης οπαδών του «Μεσσία» του 17ου αιώνα Σαμπετάι Σεβή, ο οποίος συντάραξε τον εβραϊκό κόσμο με το κίνημα – και τη μεταστροφή του στο Ισλάμ το 1666 προκειμένου να μην εκτελεστεί ως υποκινητής εξέγερσης κατά του σουλτάνου Μεχμέτ Δ‘. Οσοι πιστοί του επέλεξαν να τον ακολούθησαν στον εξισλαμισμό δημιούργησαν μια ιδιότυπη κοινότητα μωαμεθανών με διακριτές θρησκευτικές πρακτικές που συγκεντρώθηκαν κυρίως στη Θεσσαλονίκη, διατήρησαν την αυτοτέλειά τους για τρεις αιώνες και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην τελευταία πράξη της ύπαρξης του οθωμανικού κράτους.

Ο Μαρκ Ντέιβιντ Μπάερ, καθηγητής Διεθνούς Ιστορίας στο London School of Economics, περιγράφει με πειστικό και γλαφυρό τρόπο στο βιβλίο του Οι Ντονμέ της Θεσσαλονίκης τη συγκρότηση της ταυτότητάς τους, την επιβίωσή τους ως διακριτής ομάδας, την ανάδυση της οικονομικής ισχύος τους τον 19ο αιώνα, την ανάδειξή τους στην πολυεθνική Θεσσαλονίκη. Οδηγοί στην αφήγησή του είναι μείζονες οικογένειες Ντονμέ όπως αυτή των Καπαντζή, το όνομα της οποίας διατηρείται ως σήμερα σε γνώριμα τοπόσημα της πόλης, ή σημαίνοντα στην εποχή τους πρόσωπα όπως ο Χαμντί Μπέης, αστός μεταρρυθμιστής και επιχειρηματίας με εμπορικές διασυνδέσεις στην Ευρώπη, δήμαρχος της Θεσσαλονίκης από το 1893 ως το 1902. Εξασφαλίζοντας χρηματοδότηση από το εξωτερικό ο Χαμντί Μπέης ίδρυσε ιδιωτικές εταιρείες προκειμένου ο δήμος να παράσχει υπηρεσίες όπως πυροσβεστική υπηρεσία, δημόσιες τουαλέτες, ιππήλατα τραμ, φωτισμό φωταερίου και τρεχούμενο νερό, εισάγοντας δυτικές αντιλήψεις για την αυτοδιοίκηση.

Παρόντες στο κίνημα
των Νεοτούρκων

Η σταδιακή διείσδυση του εκσυγχρονισμού και των δυτικών προτύπων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εξηγεί το γιατί πολλοί Ντονμέ έλαβαν μέρος στο κίνημα των Νεοτούρκων το 1908 είτε ανοικτά είτε ως μέλη των αδελφοτήτων των Σούφι και των ελευθεροτεκτόνων που αντιπολιτεύονταν τον σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ Β‘. «Δεν είναι τυχαίο», επισημαίνει ο Μπάερ, «πως όταν η επανάσταση ξεκίνησε, τον Ιούλιο του 1908, οι ομιλίες γίνονταν από το μπαλκόνι του πρώτου ορόφου του πολυτελούς ξενοδοχείου Ολυμπος, ιδιοκτησίας Kapanci». «Δεν υπάρχουν Ελληνες, Εβραίοι ή Βούλγαροι, υπάρχουν μόνο Οθωμανοί» φώναζε ο Τζελάλ Ντερβίς, αδελφός της Σαμπιχά Σερτέλ, η οποία επρόκειτο να γίνει η πρώτη Ντονμέ που θα παντρευόταν τούρκο μουσουλμάνο στη Θεσσαλονίκη και αργότερα η πρώτη γυναίκα επαγγελματίας δημοσιογράφος της σύγχρονης Τουρκίας. Το εκσυγχρονιστικό όραμα ωστόσο δεν ευοδώθηκε. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους κάποιοι Ντονμέ έμειναν στις διοικητικές θέσεις τους στη Θεσσαλονίκη, τα νέα σύνορα όμως απέκοψαν την εμπορική δικτύωση με την Κωνσταντινούπολη, ενώ ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος απορρύθμισε τις παραδοσιακές διασυνδέσεις με την Ευρώπη. Η συνειδητή προσπάθεια ενίσχυσης του ελληνικού στοιχείου της πόλης δεν ευνοούσε τους Ντονμέ και η πυρκαγιά του 1917 υπήρξε ισχυρό πλήγμα. Περίπου 10.000 βρέθηκαν μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών στην Τουρκία, όπου έγιναν δεκτοί με καχυποψία: το εθνοθρησκευτικό προφίλ τους δεν ταίριαζε με τον φυλετικό εθνικισμό που συνιστούσε την άλλη όψη της κεμαλικής εκκοσμίκευσης.

Η περίπτωση των Ντονμέ καταδεικνύει με σαφήνεια τις αμφισημίες του μετασχηματισμού από την αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος. Μια κοινότητα με δεδομένη θέση στην πρότερη ιεραρχία συμβάλλει στη μετάβαση σε έναν διαφορετικό τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας, όπου όμως η νέα αποδεκτή ταυτότητα δεν συμβαδίζει με την περίπλοκη συγκρότηση της δικής της. Η έξωσή τους από την ελληνική Θεσσαλονίκη ως «Τούρκων» τους ώθησε σε μια Τουρκία όπου νοούνταν είτε ως «κρυπτοεβραίοι» είτε ως ανεπαρκώς εκκοσμικευμένοι. Στον Μεσοπόλεμο η πίεση του τουρκικού εθνικισμού πέτυχε την οριστική εγκατάλειψη της ενδογαμίας, τον έλεγχο της εκπαίδευσης και τελικά την αφομοίωση της κοινότητας. Θρησκευόμενοι και κοσμοπολίτες που συνέδεσαν τον εβραϊκό μυστικισμό της Καμπάλα με τον ισλαμικό του σουφισμού, οι Ντονμέ αποτελούν σήμερα ένα ίχνος της ιστορίας από τον κατά Στέφαν Τσβάιχ «κόσμο του χθες» που παρήλθε οριστικά με το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.