«Θέλησα να περιγράψω τη ρευστότητα της κοινωνικής τάξης»

Δυσκολευτήκαμε λίγο να την εντοπίσουμε. Οταν όμως η Μπερναρντίν Εβαρίστο σήκωσε εν τέλει το ακουστικό της, από το σπίτι της στο Λονδίνο, η τηλεφωνική μας συζήτηση κύλησε μέσα σε μια ατμόσφαιρα εγκαρδιότητας και σοβαρότητας. Νωρίς το μεσημέρι, εκείνη την ημέρα, ήταν ευδιάθετη και μίλησε αποκλειστικά προς «Το Βήμα» με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία της ελληνικής έκδοσης του βραβευμένου μυθιστορήματός της Κορίτσι, γυναίκα, άλλο. Η ίδια πέρασε στην ιστορία καθώς έγινε η πρώτη μαύρη γυναίκα που απέσπασε το Booker, την ύψιστη λογοτεχνική διάκριση του αγγλόφωνου κόσμου, μια τιμή την οποία μοιράστηκε με την πεπειραμένη Μάργκαρετ Ατγουντ για το έτος 2019.

«Το μυθιστόρημα αυτό, το όγδοο κατά σειρά, αποδείχθηκε μια απίστευτη επιτυχία για μένα. Και μέχρι να συμβούν όλα αυτά, δηλαδή να κερδίσει το Booker και να γίνει μπεστ σέλερ, δεν θα έλεγα ότι το θεωρούσα, με τη στενή έννοια του όρου, το καλύτερό μου βιβλίο, μιας και πιστεύω ότι έχω ήδη γράψει κι άλλα σημαντικά έργα, ασχέτως αν περιθωριοποιήθηκαν. Με την πρόσληψη του συγκεκριμένου βιβλίου ωστόσο, με τις ενθουσιώδεις αντιδράσεις των αναγνωστών, έχω αρχίσει να αναρωτιέμαι αν είναι όντως ό,τι καλύτερο έχω γράψει. Φαίνεται ότι το «Κορίτσι, γυναίκα, άλλο» βρήκε τον τρόπο να αγγίξει και να συγκινήσει πολλούς ανθρώπους. Μοιραία, λοιπόν, έχει αλλάξει και το ειδικό του βάρος στη δική μου ζυγαριά» δήλωσε στην εφημερίδα η 61χρονη βρετανίδα συγγραφέας, κόρη μιας λευκής αγγλίδας μητέρας και ενός νιγηριανού πατέρα.

Αντιπροσώπευση και πολυφωνία

Οταν της θέσαμε το ζήτημα της αντιπροσωπευτικότητας, κάτι που σχολιάστηκε αρκετά στο Ηνωμένο Βασίλειο μετά τη βράβευσή της, εκείνη απάντησε: «Αισθάνομαι, πρώτα απ’ όλα, μια ευθύνη απέναντι στη γραφή μου, στη δημιουργικότητά μου. Αλλά την ίδια στιγμή αισθάνομαι ότι ναι, έχω και μια ευθύνη απέναντι στη μαύρη κοινότητα των Βρετανών στην οποία ανήκω. Νιώθω ότι οφείλω να χρησιμοποιήσω το δικό μου βήμα – το κάνω άλλωστε αυτό εδώ και δεκαετίες – για να προωθήσω τη συλλογική μας αυτοπεποίθηση, επειδή πιστεύω ότι η ατομική επιτυχία δεν βοηθά αναγκαστικά το σύνολο μιας κοινότητας. Αν όμως χρησιμοποιήσει κανείς το βήμα του για να υποστηρίξει και άλλους ανθρώπους – στην περίπτωσή μου, μαύρους βρετανούς συγγραφείς ή καλλιτέχνες – τότε νομίζω ότι διαχειρίζεται και τη δική του θέση πιο σοφά. Αυτή την ευθύνη, πράγματι, την έχω αναδεχθεί συνειδητά».

Το Κορίτσι, γυναίκα, άλλο είναι ένας θρίαμβος της αφηγηματικής πολυφωνίας. Δώδεκα γυναίκες, όλες μαύρες ή μιγάδες, πλην όμως διαφορετικές ως προς την ηλικία, την κοινωνική προέλευση, τον επαγγελματικό προσανατολισμό και τη σεξουαλική τους ταυτότητα (από μια ώριμη ριζοσπαστική λεσβία μέχρι μία μη-δυαδική έφηβη), συνθέτουν ένα πολύχρωμο πανόραμα της σύγχρονης Μεγάλης Βρετανίας, με τις αναπόδραστες αναφορές στο αυτοκρατορικό παρελθόν, στην αφρικανική διασπορά, στην εμπειρία της μετανάστευσης. Ρωτήσαμε την Μπερναρντίν Εβαρίστο αν η ουσία του βιβλίου της θα άλλαζε, ενδεχομένως, σε περίπτωση που επέλεγε δώδεκα άλλες ηρωίδες. Και επίσης, γιατί δώδεκα; «Δεν θα άλλαζε η ουσία του βιβλίου, νομίζω. Γιατί θα έκανα, όπως εν προκειμένω, ακριβώς το ίδιο: να αναδείξω το ευρύτερο φάσμα αυτού που είμαστε μέσα στην κοινωνία. Ηθελα οπωσδήποτε να έχω όσο το δυνατόν περισσότερες γυναίκες, ίσες μεταξύ τους, συμπρωταγωνίστριες σε ένα μυθιστόρημα. Και ξέρω καλά ότι το αποτέλεσμα δεν θα διέφερε εφόσον η προσήλωσή μου στη διαφορετικότητα θα παρέμενε απαράλλαχτη. Θα μπορούσαν να είναι δέκα ή οκτώ οι ηρωίδες, ή και παραπάνω, όμως αρκέστηκα στις δώδεκα, σκεπτόμενη ότι είχα έναν ικανοποιητικό χώρο ώστε να πω πολλά για τις ζωές τους. Αν υπερέβαινα αυτόν τον αριθμό, ίσως το βιβλίο να γινόταν κάπως «δυσκίνητο». Δώδεκα γυναίκες, λοιπόν, αποδείχθηκαν λειτουργικές γι’ αυτό που είχα στο μυαλό μου, να περιγράψω την ποικιλομορφία αυτού που είμαστε».

Η φόρμα και οι θεματικές

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι, προφανώς, και η εκτέλεση της Μπερναρντίν Εβαρίστο. Η φόρμα του βιβλίου, με άλλα λόγια. Από τη μια μεριά, έχουμε έναν αβασάνιστο συνδυασμό θεατρικής γραφής και ποιητικής διάθεσης που επιταχύνει την πρόζα της και, από την άλλη, τις ποικίλες φωνές (ή οπτικές γωνίες) οι οποίες αλληλεπιδρούν (συγκρουόμενες ενίοτε) η μία με την άλλη, δημιουργώντας έτσι το ενιαίο δίκτυο των σχέσεών τους. «Το μυθιστόρημα αποκάλυψε τις απαιτήσεις του σταδιακά. Η φόρμα (η μορφή των προτάσεων, η στίξη κ.τ.λ.) θα έλεγα ότι ήταν εξ αρχής μέσα στις προθέσεις μου. Ομως δεν ισχύει το ίδιο για τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπικαλύπτονται οι σχέσεις των χαρακτήρων μου, προέκυψε μάλλον μέσα από μια πιο οργανική διαδικασία. Ετσι, έβρισκα μια ηρωίδα, η οποία με οδηγούσε στην επόμενη και ούτω καθεξής. Και προοδευτικά συνειδητοποίησα ότι μπορούσα να συνθέσω αυτή τη δομή, όπου είναι όλες τους διασυνδεδεμένες, να συντονίσω τους διαχωρισμούς και τις διαβαθμίσεις μεταξύ τους, ώστε να προκύψει ένα συνεκτικό κείμενο. Ως συγγραφέας, συνήθως, δεν προγραμματίζω την εργασία μου αυστηρά, τεχνικά μιλώντας. Λειτουργώ περισσότερο με τη διαίσθηση, ξεκινώ κάτι κι αν δω ότι δουλεύει σωστά τότε εκμεταλλεύομαι το σύστημα που αναπτύσσεται μπροστά μου και συνεχίζω». Κάτι που συνέβη, όπως συμπλήρωσε η Μπερναρντίν Εβαρίστο, και με το Κορίτσι, γυναίκα, άλλο.

Βεβαίως αν υπάρχουν θεματικές που ξεχωρίζουν στο βιβλίο, της επισημάναμε, αυτές είναι η κοινωνική τάξη και η σεξουαλικότητα, ακόμη και οι απρόβλεπτες συνδέσεις που υφίστανται μεταξύ τους. «Θίγετε ένα πολύ ενδιαφέρον ζήτημα. Η κοινωνική τάξη συνιστά ένα βασικό νήμα που διατρέχει όλο το βιβλίο, και η σεξουαλικότητα επίσης. Οταν άρχισα να γράφω το μυθιστόρημα δεν σκεφτόμουν πρωτίστως την έννοια της τάξης, αλλά τις γυναίκες, και μάλιστα τις μαύρες γυναίκες. Καθώς όμως έγραφα τις ιστορίες τους κατέστη απολύτως σαφές ότι η τάξη δεν μπορούσε παρά να είναι ένα κρίσιμο ζήτημα, επειδή ακριβώς οι ηρωίδες μου διανύουν πορείες ζωής, βιώνουν όχι μόνο τις ζωές τους αλλά και το βλέμμα των άλλων πάνω σε αυτές. Ο τρόπος με τον οποίο ζουν και ο τρόπος με τον οποίο τις βλέπουν οι άλλοι έχουν να κάνουν και με το φύλο και με τη φυλή, αλλά και με την κοινωνική τάξη, καθότι πολλές από αυτές ταξιδεύουν, ας πούμε, από τη μια τάξη στην άλλη, κουβαλώντας τις φιλοδοξίες τους. Υπό αυτή την έννοια, το βιβλίο μετατρέπεται και σε μια διερεύνηση της κοινωνικής κινητικότητας. Ολα αυτά είχα την έγνοια να τα αποτυπώσω. Το άλλο ενδιαφέρον ζήτημα, στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ, είναι ότι η κοινωνική τάξη δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς στη βρετανική λογοτεχνία. Και η εκδοτική βιομηχανία έχει σήμερα συναίσθηση αυτής της κατάστασης. Δεν υπάρχουν αρκετές αφηγήσεις για τη σημασία της τάξης εκεί έξω. Ωστόσο, εγώ, με το μυθιστόρημά μου θέλησα να συγκεντρώσω γυναίκες από ετερόκλητες τάξεις. Δεν ήθελα δηλαδή ένα βιβλίο, από την αρχή ως το τέλος, με μαύρες γυναίκες που είναι φτωχές εργαζόμενες. Γιατί αυτό θα σήμαινε ότι θα προσέφερα και πάλι τα βολικά κουτάκια μέσα στα οποία τις έχει ήδη κλεισμένες η ίδια η κοινωνία. Και δεν το έκανα αυτό γιατί η ουσία για μένα ήταν άλλη, να διευρύνω τις δυνατότητες αυτού που είμαστε. Υπάρχουν στο βιβλίο και εύπορες μαύρες γυναίκες, και άλλες που δεν ήταν τέτοιες, αλλά έγιναν μέσω των επαγγελμάτων τους. Συνεπώς, πιστεύω ότι στο μυθιστόρημά μου κυριαρχεί, περισσότερο από καθετί άλλο, η ρευστότητα της κοινωνικής τάξης».

Ρευστός φεμινισμός

Η ρευστότητα διαπερνά, εν γένει, το κείμενο της Μπερναρντίν Εβαρίστο. Και ο φεμινισμός δεν αποτελεί εξαίρεση εδώ. «Εχω την αίσθηση ότι υπάρχουν πολλές εκδοχές φεμινισμού, ότι ο φεμινισμός δεν είναι μόνο ένα πράγμα, ούτε το προνομιακό πεδίο κάποιας κοινότητας. Ο φεμινισμός έχει αλλάξει και έχει εξελιχθεί μέσα στα χρόνια. Εγώ αυτοπροσδιορίζομαι ως διαθεματική φεμινίστρια, γιατί πιστεύω ότι φεμινισμός δεν σχετίζεται απλώς με το φύλο, αλλά και τη φυλή και την κοινωνική τάξη, ακόμη και με την αναπηρία. Πιστεύω δηλαδή σε όλα αυτά μαζί και ότι, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, δεν μπορούμε να διακρίνουμε το ένα από το άλλο. Το μυθιστόρημά μου είναι, πράγματι, από αρκετές απόψεις, ένα φεμινιστικό βιβλίο αλλά δεν ακολουθεί – είμαι πεπεισμένη ως προς αυτό – μια συγκεκριμένη φεμινιστική αντίληψη ή θεωρία. Το έγραψα μεν επειδή είμαι φεμινίστρια, αλλά δεν είναι όλες οι ηρωίδες εκεί μέσα φεμινίστριες. Γιατί; Επειδή εμένα με ενδιέφερε να ακτινογραφήσω τις γυναίκες αυτές σε ένα δεδομένο πλαίσιο, μέσα στην πραγματικότητα των ζωών τους. Κι αυτό ισχύει ακόμη και για εκείνες που, εμφανώς, δεν είναι καθόλου φεμινίστριες. Κάποιες δεν τις απασχολεί καν τι είναι ο φεμινισμός. Επομένως, έχω μέσα στο μυθιστόρημα γυναίκες που σχετίζονται διαφορετικά με τον φεμινισμό ή δεν σχετίζονται και καθόλου με αυτόν. Εχω, ασφαλώς, και ορισμένες ηρωίδες που είναι σκληροπυρηνικές μαύρες φεμινίστριες, και έτσι επιχειρώ να αποδώσω τις διαφορές που υπήρχαν ή που εξακολουθούν να υπάρχουν ανάμεσα σε αυτές και στις λευκές φεμινίστριες. Για να συνοψίσω, λοιπόν, θα έλεγα ότι, ευρύτερα, με ενδιέφερε να καταλάβω τι μπορεί να σημαίνει ο φεμινισμός στις ζωές όλων αυτών των γυναικών».

Η γυναικεία αλληλεγγύη

Υπάρχουν άραγε ακόμη διαφορές ανάμεσα σε μια μαύρη και μια λευκή φεμινίστρια; «Κοιτάξτε, πιστεύω ότι οι καιροί έχουν αλλάξει. Σήμερα οι νεότερες λευκές φεμινίστριες είναι πολύ πιο αλληλέγγυες, βρίσκονται πιο κοντά στη διαφορετικότητα από ό,τι οι λευκές γυναίκες της δικής μου γενιάς. Εκείνες, προερχόμενες κυρίως από τα μεσαία στρώματα, δεν είχαν τη διάθεση να συντρέξουν τις μαύρες ή τις γυναίκες ασιατικής καταγωγής στο Ηνωμένο Βασίλειο. Επρεπε να διαχωρίσουμε τους εαυτούς μας, λοιπόν, να είμαστε μαύρες φεμινίστριες και να αναζητήσουμε μια δική μας αυτόνομη ατζέντα. Νομίζω όμως ότι σήμερα, οι λευκές φεμινίστριες των νεότερων γενεών είναι αλλιώτικες, έχουν αυτού του είδους την επίγνωση ότι δεν αφορούν όλα το φύλο. Είναι πιο ανοιχτές και πιο συμπεριληπτικές, καταπώς λέμε. Φαίνεται ότι ενδιαφέρονται και για τα άλλα πεδία που ορίζουν τις ζωές των ανθρώπων. Η νεότερη γενιά με κάνει να αισιοδοξώ και να ελπίζω. Μην ξεχνάτε, άλλωστε, ότι τώρα οι γυναίκες μπορούν να επικοινωνούν καλύτερα μεταξύ τους, τις διευκολύνει το Διαδίκτυο, δυνατότητα που εμείς δεν είχαμε παλαιότερα. Πιστεύω ότι η σκέψη των νεότερων λευκών φεμινιστριών είναι πιο ανεπτυγμένη και προοδευτική».

Bernardine Evaristo

Κορίτσι, γυναίκα, άλλο

Μετάφραση Ρένα Χατχούτ. Εκδόσεις Gutenberg, 2020, σελ. 648, τιμή 18 ευρώ