Τα ταξιδιωτικά ημερολόγια του Κωνσταντίνου Δοξιάδη

«Τα πραγματικά στιλ, που έχουν βαθιές ρίζες και είναι αποδεκτά από ένα ολόκληρο έθνος ή έναν ολόκληρο πληθυσμό, είναι εκείνα που είναι ντόπια, ακόμα και αν δέχτηκαν επιρροές και αφομοίωσαν ξένα στοιχεία. Είναι τα μόνα που μπορούν να δημιουργήσουν μνημειακή αρχιτεκτονική, η οποία θα διατηρηθεί σε όλη τη διάρκεια ενός συγκεκριμένου πολιτισμού. Αν προσπαθήσουμε να εισαγάγουμε ένα συγκεκριμένο στιλ, όπως έκαναν για παράδειγμα οι Βρετανοί στους πρόσφατους αιώνες, αυτό δεν θα γίνει ποτέ το στιλ της νέας χώρας. Θα παραμείνει ξένο στοιχείο για πάντα, και οι άνθρωποι θα το απορρίψουν μόλις τους δοθεί η ευκαιρία».

Ο Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης δεν μιλάει για την Ελλάδα, αλλά καταγράφει τις σκέψεις του με αφορμή ένα ταξίδι του στο Πακιστάν το 1955, όπως μπορεί να διαβάσει κανείς στο μικρό, κομψό βιβλίο «Ταξιδιωτικά ημερολόγια 1954-1956», το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μέλισσα. Είναι η πρώτη φορά που βλέπουν το φως τα κείμενα από τα ημερολόγια τα οποία κρατούσε ο οραματιστής αρχιτέκτονας και πολεοδόμος Δοξιάδης (1913-1975) στη διάρκεια των ταξιδιών που έκανε στη Μέση Ανατολή και στην Ασία στα μέσα της δεκαετίας του ’50 ως απεσταλμένος των Ηνωμένων Εθνών προκειμένου να μελετήσει τις χώρες και τις πόλεις τους. Ο διασημότερος μεταπολεμικά έλληνας πολεοδόμος στο εξωτερικό, εμπνευσμένος από το βιβλίο «Επτά στύλοι της σοφίας» του Τόμας Εντουαρντ Λόρενς, γνωστού ως «Λόρενς της Αραβίας», άρχισε να κρατάει ημερολόγιο το 1954.

Εκεί κατέγραφε τις πρώτες του αντιδράσεις από την επαφή του με αυτούς τους ξένους τόπους και παράλληλα φωτογράφιζε όσα του προκαλούσαν την προσοχή με ασπρόμαυρο φιλμ 35 mm. Αυτό το τόσο πολύτιμο υλικό το «ανακάλυψε» ο αρχιτέκτονας, θεωρητικός και διανοητής Δημήτρης Φιλιππίδης στη διάρκεια της έρευνας που έκανε στο αρχείο του σπουδαίου πολεοδόμου στο Μουσείο Μπενάκη προκειμένου να γράψει το βιβλίο «Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης 1913-1975» (εκδόσεις Μέλισσα, 2015). «Θεώρησα ότι θα είχε ενδιαφέρον να απομονώσω τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του από τόμους οι οποίοι περιείχαν μελέτες, προτάσεις, έγγραφα που παραλάμβανε από τις χώρες στις οποίες τον έστελναν τα Ηνωμένα Εθνη» θα πει στο BHMAgazino ο Φιλιππίδης. Ετσι, ύστερα από ένα «γενικό» αλλά και ένα πιο «ειδικό» ξεκαθάρισμα, προέκυψε το βιβλίο στο οποίο περιλαμβάνονται αποσπάσματα από αυτές τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις της περιόδου 1954-56, όταν δηλαδή ο Δοξιάδης έκανε τα προπαρασκευαστικά του ταξίδια σε χώρες όπως η Ινδία, η Συρία, το Πακιστάν, η Ιορδανία και το Ιράκ, για να γνωρίσει τους τόπους, να έρθει σε επαφή με εκεί παράγοντες και μέλη ξένων αποστολών τεχνικής βοήθειας προκειμένου να συζητήσει προβλήματα και να συλλέξει στατιστικά στοιχεία απαραίτητα για την εκπόνηση των μελλοντικών μελετών. Είτε στο Τεχνικό Γραφείο Δοξιάδη (Doxiadis Associates) στην Αθήνα, το οποίο λειτουργούσε από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 ως προάγγελος των σύγχρονων μεγάλων εταιρειών που αναλαμβάνουν δημόσια έργα σε διεθνή κλίμακα – μάλιστα κάποια στιγμή έφτασε να έχει γραφεία σε πέντε ηπείρους και προγράμματα σε 40 χώρες -, είτε από τα γραφεία που στελεχώνονταν στις ξένες χώρες και τα οποία επέβλεπε και συντόνιζε ο ίδιος.

Τι είδε ο Δοξιάδης

Στο Καράτσι, το φθινόπωρο του 1954, ο Δοξιάδης θα ομολογήσει ότι νιώθει «κατάθλιψη». Η αχανής έρημος που περιβάλλει την πόλη μαζί με τα αδιευκρίνιστα όρια μεταξύ γης και θάλασσας δεν είναι η πιο αισιόδοξη εικόνα για τον νέο επισκέπτη. Ωστόσο, ακόμα και στην αποτύπωση των πιο αυθόρμητων σκέψεών του δεν είναι ποτέ απαξιωτικός για τη γη και τους ανθρώπους αυτών των χωρών, αλλά τους αντιμετωπίζει πάντα με σεβασμό και κατανόηση: «Είναι ανακουφιστικό να συναντά κανείς τους ανθρώπους στο αεροδρόμιο, είναι ανακουφιστικό να βλέπεις τη ζωντάνια γύρω σου που ανορθώνει τις ελπίδες. Τελικά, όπου υπάρχουν άνθρωποι και όπου δουλεύουν άνθρωποι κάτι μπορεί να γίνει, ακόμα και στην έρημο».

Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης δεν βλέπει ποτέ αφ’ υψηλού τις «υπανάπτυκτες» χώρες που επισκέπτεται. Με την «ατημέλητη, συντομογραφική» γραφή του, όπως τη χαρακτηρίζει ο Φιλιππίδης, ο Δοξιάδης δεν παρασύρεται από τη γοητεία του εξωτικού, ούτε απωθείται από την εξαθλίωση που συναντά στον δρόμο του. Αντίθετα, προσπαθεί να κατανοήσει τα όσα βλέπει «με βάση τις πανανθρώπινες ανάγκες, την έμφυτη απαίτησή του για τάξη και οργάνωση, το κύριο μέλημά του σε όλη του τη ζωή». Οπως θα πει ο Δημήτρης Φιλιππίδης: «Μου είχε κάνει εντύπωση από την πρώτη στιγμή που διάβασα τα κείμενα ότι είχε μια προδιάθεση ευνοϊκή απέναντι στις πληροφορίες που συγκέντρωνε. Ο Δοξιάδης πηγαίνει σε λαούς που είναι τελείως διαφορετικοί από εμάς στις συνήθειες, στον τρόπο συμπεριφοράς και στο βιοτικό επίπεδο, αλλά πουθενά μέσα σε αυτά που γράφει δεν υπάρχει ένα κομματάκι αρνητικής κριτικής. Εχεις έναν άνθρωπο ο οποίος ταξιδεύει, αφήνει το μυαλό του τελείως ανοιχτό, χωρίς προκαταλήψεις, και ουσιαστικά καταγράφει ό,τι πιάνει το μάτι του».

Οι εικόνες καταστροφής και ερήμωσης δεν ήταν άλλωστε άγνωστες στον κοσμοπολίτη και αστό Δοξιάδη, καθώς τις γνώριζε καλά από την Ελλάδα της Κατοχής και του Εμφυλίου. Ο Δοξιάδης είχε επιλεγεί από τα Ηνωμένα Εθνη ακριβώς για τις ικανότητες που είχε δείξει στην αντιμετώπιση τέτοιων ακραίων καταστάσεων στη χώρα του.

«Στη διάρκεια της Κατοχής, ως επικεφαλής μιας υπηρεσίας Χαρτών μέσα στον Δήμο Αθηναίων και ως μέλος της Αντίστασης, τροφοδοτούσε τους Συμμάχους με χάρτες στη Μέση Ανατολή και στην Αίγυπτο. Επειτα, όταν τελείωσε ο πόλεμος, είχε στη διάθεσή του εκθέσεις από όλη την Ελλάδα με τις φθορές και τις καταστροφές που είχαν συντελεστεί, τις οποίες είχε συλλέξει με το προκάλυμμα αυτής της θέσης. Οταν ήρθαν οι Αμερικανοί του σχεδίου Μάρσαλ, ο Δοξιάδης βρισκόταν την κατάλληλη στιγμή στην κατάλληλη θέση για να συνεργαστεί μαζί τους για την ανασυγκρότηση της Ελλάδας. Εκείνοι τον σύστησαν στα Ηνωμένα Εθνη» ανατρέχει ο Φιλιππίδης στα γεγονότα που οδήγησαν σε αυτή τη συνεργασία.

Το αποδημείν ει αρίστη παιδεία και οι παρατηρήσεις του Δοξιάδη προσφέρουν τροφή για σκέψη γιατί συχνά ξεφεύγουν από την παράθεση αρχιτεκτονικών λεπτομερειών. Οπως όταν γράφει: «Κάθε φορά που συναντώ τους απλούς ανθρώπους της επαρχίας ή τους φτωχούς ανθρώπους των πόλεων, έχω την αίσθηση ότι συναντώ ανθρώπους της δικιάς μου χώρας ή άλλων χωρών που επισκέφτηκα. Είναι αλήθεια ότι όσο πιο μορφωμένοι είναι οι άνθρωποι τόσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση μεταξύ τους. Τώρα θυμάμαι ότι το ίδιο συμβαίνει με την αρχιτεκτονική και την κατασκευή. Οι απλούστερες μορφές της τοπικής αρχιτεκτονικής, πρακτικά, είναι παντού οι ίδιες, εφόσον το κλίμα και οι φυσικές συνθήκες είναι ίδιες. Αλλά όσο πιο ανεπτυγμένη είναι μια αρχιτεκτονική τόσο περισσότερο διαφέρει από χώρα σε χώρα, από πολιτισμό σε πολιτισμό. Θα ήταν τότε υπερβολή να συμπεράνει κανείς ότι ο πολιτισμός είναι που διαφοροποιεί τους ανθρώπους και τους κάνει να διαφέρουν, καθώς αναπτύσσεται και γίνεται η επεξεργασία του, ακολουθώντας διαφορετικούς δρόμους σε διαφορετικές περιοχές και χώρες; Δεν μπορώ ακόμα να απαντήσω σε αυτό το ερώτημα για τους ανθρώπους, αλλά όσο περισσότερο ταξιδεύω τόσο περισσότερο πείθομαι για την ισχύ αυτής της αρχής όσον αφορά την αρχιτεκτονική και την κατασκευή». Το μεγαλείο και η απλότητα στη σκέψη μιας μεγάλης προσωπικότητας. Εξάλλου, πολλές από τις κεντρικές ιδέες στο πιο σημαντικό βιβλίο του Δοξιάδη, «Architecture in Transition», το οποίο κυκλοφόρησε το 1963, ενδέχεται να γεννήθηκαν σε αυτά τα ταξίδια, όπως υποθέτει ο Δημήτρης Φιλιππίδης.

Το αποτύπωμα του Δοξιάδη στην Ασία

Ο Δοξιάδης βρέθηκε στην Ασία σε μια εποχή που επικρατούσε πολιτικός αναβρασμός. «Η περιοχή ήταν σε μια κατάσταση που σήμερα δεν αναγνωρίζεται» θα πει ο Φιλιππίδης. «Στο Ιράκ γίνεται επανάσταση, σκοτώνουν τον βασιλιά, καθαιρούν την κυβέρνηση και διώχνουν τον Δοξιάδη. Στο Πακιστάν δεν ήρθε αντιμέτωπος με επανάσταση, όμως κάποια στιγμή τον διώχνουν και από εκεί. Παίρνουν τη μελέτη του, αρχίζουν να την εφαρμόζουν και μετά ακυρώνουν τη σύμβαση. Ειδικά με το Πακιστάν το έφερε πολύ βαρέως γιατί θεωρούσε ότι η παρουσία του εκεί ήταν το πιο σημαντικό του έργο στην Ασία, καθώς σχεδίασε τη νέα πρωτεύουσα, το Ισλαμαμπάντ. Του είχε κοστίσει που δεν τον άφησαν να ολοκληρώσει το σχέδιό του». Αραγε πόσο μεγάλο κομμάτι από τη σημερινή εικόνα της πόλης μπορούμε να αποδώσουμε στον Δοξιάδη; Είναι ένα ερώτημα που απασχολούσε και τον Δημήτρη Φιλιππίδη και τον οδήγησε μάλιστα να κάνει ένα «τρελό» ταξίδι στο Πακιστάν πριν από περίπου δύο χρόνια. «Οπως βλέπεις το Ισλαμαμπάντ από το αεροπλάνο, διακρίνεις βέβαια τον τρόπο που χωρίζεται η πόλη με μεγάλους δρόμους. Αυτό είναι έργο του Δοξιάδη. Πολύ προφητικά είχε σχεδιάσει μεγάλους δρόμους με φάρδος 40-50 μ. και αυτοί έγιναν ο καμβάς πάνω στον οποίο αναπτύχθηκε το Ισλαμαμπάντ. Σήμερα είναι μια πόλη που λειτουργεί πάρα πολύ ωραία χάρη σε αυτούς τους δρόμους. Από εκεί και πέρα, δεν του έδωσαν τη δυνατότητα να χτίσει κάποια οικιστική περιοχή ή κάποιο εμπορικό κέντρο ή δημόσια κτίρια».

Αυτή η δυνατότητα του δόθηκε στο Ιράκ: «Του ανέθεσαν να κάνει μια επέκταση της Βαγδάτης η οποία υλοποιήθηκε σε ένα μεγάλο ποσοστό. Σε μερικές αεροφωτογραφίες που προβάλλονταν στον πρόσφατο πόλεμο μπορούσε κανείς να δει αυτά τα συγκροτήματα κατοικιών που είχε χτίσει ο Δοξιάδης. Αντίστοιχες παρεμβάσεις έκανε και σε άλλες, μικρότερες πόλεις του Ιράκ. Σε άλλες περιοχές είχε πάει μόνο ως σύμβουλος των Ηνωμένων Εθνών. Δεν του ζητήθηκε να χτίσει κάτι αλλά να συντάξει αναφορές για την κατάσταση και τις δυνατότητες που προσέφεραν αυτές οι περιοχές».