Σπάζοντας τις αλυσίδες

Το διεθνές ακτιβιστικό κίνημα Black Lives Matter ξεκίνησε όπως πολύ καλά γνωρίζουμε στην Αμερική το 2013. Εκτοτε, αργά αλλά πολύ σταθερά, έχει ξεφύγει από τα σύνορα των ΗΠΑ και έχει ωθήσει χώρες που έχουν ασκήσει συστημικό ρατσισμό σε μαύρους πληθυσμούς να επανεξετάσουν τη θέση και τη στάση τους. Αυτή την περίοδο είναι η σειρά της Ολλανδίας να αναστοχαστεί πάνω στο ένοχο παρελθόν της, καθώς είναι γνωστό τοις πάσι ότι κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας η χώρα επιδιδόταν στο εμπόριο σκλάβων.

Μέσα σε αυτή τη γενικότερη τάση για επανεξέταση και παραδοχή της απάνθρωπης συμπεριφοράς ανθρώπου απέναντι σε άνθρωπο, το Rijksmuseum στο Αμστερνταμ ετοιμάζει μια μεγάλη έκθεση αφιερωμένη στη δουλεία. Με τίτλο της «Slavery», επικεντρώνεται στα πεπραγμένα της ολλανδικής αποικιοκρατίας σε μια περίοδο σχεδόν 250 χρόνων, από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα, και σε χώρες όπως η Βραζιλία, το Σουρινάμ και η περιοχή της Καραϊβικής εν προκειμένω, καθώς διερευνά τον ρόλο που έπαιξε σε αυτή την «πρακτική» η Ολλανδική Εταιρεία Δυτικών Ινδιών (GWC), παράλληλα με εκείνον της Ολλανδικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών (VOC) σε Νότια Αφρική και Ασία.

Φυσικά σε αυτή την έκθεση θα παρουσιαστούν έργα από τη συλλογή του μουσείου, αλλά και από αρχεία και ιδιωτικές συλλογές, όπως και αντικείμενα που δίνουν μια ανάγλυφη εικόνα της δουλείας. Πίνακες του Ρέμπραντ, όπως τα πορτρέτα του Μάρτεν Σουλμανς, ενός ιδιοκτήτη εργοστασίου επεξεργασίας ζάχαρης, και της συζύγου του Οπγιεν Κόπιτ, ή λιγότερο γνωστών ζωγράφων, όπως o Γιάκομπ Κόμαν (1632-1676), ο οποίος μέσα από πίνακες όπως «Ο Πίτερ Κνολ, η Κορνέλια βαν Νιεβενρόντε και οι κόρες τους, Καταρίνα και Χέσλερ» (1665) έδειχναν, δίχως να είναι αυτή βέβαια η πρόθεση, όλη την τεράστια αντίθεση ανάμεσα στους πάμπλουτους ιδιοκτήτες και τους στερημένους από οποιοδήποτε ανθρώπινο δικαίωμα δούλους τους (εν προκειμένω δύο από τους πενήντα που διέθεταν στην κατοχή τους). Τα πορτρέτα θα συνυπάρχουν με πίνακες όπου πρωταγωνιστούν σκλάβοι ως αντικείμενα εμπορίας, όπως το «Σκλαβοπάζαρο» του Ογκίστ Φρανσουά Μπιάρ (1799-1882), αλλά και με αντικείμενα που δεν έχουν εκτεθεί άλλοτε στο μουσείο. Εργαλεία για την καλλιέργεια των φυτειών αλλά και αλυσίδες και χειροπέδες που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά των σκλάβων μαζί με τις ξύλινες «δαγκάνες», σε ευρεία χρήση τον 17ο-19ο αιώνα για να συγκρατούν τα πόδια τους και να τους εμποδίζουν να δραπετεύουν τα βράδια. Θα παρουσιαστούν επίσης ορισμένα από τα τρισδιάστατα ταμπλό του ολλανδού καλλιτέχνη από το Σουρινάμ Γκέριτ Σούτεν (1779-1839), στα οποία αναπαριστά τη ζωή των σκλάβων στις φυτείες, ακόμα και μικρών παιδιών στην υπηρεσία πλούσιων οικογενειών.

Η ιδιαιτερότητα της έκθεσης, πέρα από το ότι είναι η πρώτη φορά που διοργανώνεται κάτι αντίστοιχο στο μεγάλο εθνικό μουσείο της Ολλανδίας, έγκειται στο ότι στο επίκεντρό της θα βρίσκονται δέκα αληθινές ιστορίες ανθρώπων οι οποίοι γνώρισαν από πρώτο χέρι τι θα πει δουλεία. Είτε επειδή ήταν οι ίδιοι τα θύματα της απάνθρωπης μεταχείρισης ή άφοβοι επαναστάτες που τα έβαλαν με τον δυνάστη τους, είτε διότι ήταν οι ίδιοι οι εκμεταλλευτές αποικιοκράτες ή ιδιοκτήτες φυτειών σε χώρες που απείχαν πολλά ναυτικά μίλια από την Ολλανδία. Μέσα από ηχητικές αφηγήσεις, στις οποίες θα ακούγονται οι φωνές ανθρώπων που συνδέονται με κάποιον τρόπο με τους πρωταγωνιστές, οι Ολλανδοί θα θυμηθούν ή θα μάθουν πώς χτίζονται οι αυτοκρατορίες. «Αυτή η πτυχή της ολλανδικής Ιστορίας δεν έχει διερευνηθεί όπως της αρμόζει» έχει δηλώσει σχετικά ο διευθυντής του Rijksmuseum, Τάκο Ντίμπιτς.

Ο… λευκός ελέφαντας στο δωμάτιο

Ανάμεσα στα εκθέματα της έκθεσης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια μεγάλη μακέτα του πλοίου «Λευκός Ελέφαντας» (1755) που βρίσκεται στη συλλογή του μουσείου, καθώς μας παρέχει χρήσιμες πληροφορίες για το πώς γινόταν η μεταφορά των σκλάβων από την Αφρική στη Νότια Αμερική. Σημειωτέον, από όταν άρχισαν να επιδίδονται στο human trafficking της παλιάς εποχής, συγκεκριμένα από τις αρχές του 17ου αιώνα, οι Ολλανδοί μετέφεραν περί τους 600.000 Αφρικανούς για να καλλιεργήσουν τον καφέ, τα ζαχαροκάλαμα ή το κακάο κατά μήκος των ποταμών στις αποικίες της Νότιας Αμερικής και της Καραϊβικής.

Η οργάνωση αυτών των αποστολών ακολουθούσε μια διαδρομή που τελικά χάρασσε ένα τεράστιο τρίγωνο στις θάλασσες και στους ωκεανούς. Τα πλοία έφευγαν από την Ολλανδία, ταξίδευαν έως τη Δυτική Αφρική όπου φόρτωναν το «εμπόρευμα», και συνέχιζαν προς τις ευρωπαϊκές αποικίες στο νότιο τμήμα της Αμερικής. Εκεί ξεφόρτωναν τους ανθρώπους, φόρτωναν προϊόντα όπως καπνό και ζάχαρη και έβαζαν πλώρη για τα πάτρια εδάφη της Ολλανδίας. Κάθε ταξίδι διαρκούσε τουλάχιστον είκοσι μήνες, στη διάρκεια των οποίων οι σκλαβωμένοι Αφρικανοί έμεναν στο κύτος του πλοίου για δύο με τρεις μήνες. Μάλιστα, για να είναι εφικτή η μεταφορά όσο το δυνατόν περισσότερων (σε ασφυκτικές συνθήκες, ο ένας πάνω στον άλλον, με τον χώρο που αντιστοιχούσε στον καθένα να περιορίζεται στα 41 εκατοστά), άρχισαν να σχεδιάζονται πλοία μόνο για σκλάβους, με μεγαλύτερο και πιο φαρδύ αμπάρι. Αυτά τα υπερατλαντικά ταξίδια, τα οποία είχαν ξεκινήσει νωρίτερα στην Ευρώπη, από τον 16ο αιώνα, και διήρκεσαν έως τον 19ο αιώνα, αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη καταναγκαστική μετακίνηση ανθρώπων στην Ιστορία. Εννοείται ότι η μεταχείριση των σκλάβων δεν ήταν καλύτερη στην ξηρά και μόνο λίγοι κατάφερναν να δραπετεύουν από αυτή την άθλια μοίρα. Τελικά η δουλεία καταργήθηκε από την Ολλανδία το 1863, αλλά οι σκλάβοι απελευθερώθηκαν έπειτα από μία «μεταβατική» δεκαετία, στη διάρκεια της οποίας δούλευαν στις φυτείες χωρίς βασανιστήρια και με τον ελάχιστο μισθό.

Αλλαγή πλεύσης

Η κίνηση του μουσείου να ρίξει φως σε αυτή την ιδιαίτερα σκοτεινή περίοδο της ολλανδικής Ιστορίας θεωρείται τολμηρή και γενναία. Πρόκειται εξάλλου για ένα θέμα που προκαλεί ρωγμές στην εθνική υπερηφάνεια και διχάζει όσους θέλουν να βλέπουν μόνο τη μεγαλοπρέπεια στο πλούσιο παρελθόν της χώρας. Ο διευθυντής του Rijksmuseum έχει δηλώσει ότι η σχέση της Ολλανδίας με τη δουλεία «θα έπρεπε να διδάσκεται στα σχολεία, γιατί είναι μέρος της Ιστορίας της χώρας, μια Ιστορία που πρέπει να γνωρίζουμε στη μέγιστη πληρότητά της. Πρέπει να σταθούμε απέναντι σε ζητήματα του παρελθόντος τα οποία είναι επίκαιρα σήμερα». Και μολονότι ο άρτι παραιτηθείς πρωθυπουργός της χώρας, Μαρκ Ρούτε, έχει πει στην ολλανδική Βουλή ότι δεν θα μπορούσε να απολογηθεί για τις βαναυσότητες του παρελθόντος στο πλαίσιο της συζήτησης για τον ρατσισμό σήμερα γιατί κάτι τέτοιο θα προκαλούσε «πόλωση» στη χώρα, η κίνηση του διευθυντή του Rijksmuseum έχει τους δικούς της υποστηρικτές αλλά και προδρόμους.

Για παράδειγμα, τον Ιούλιο που μας πέρασε, η Ολλανδική Κεντρική Τράπεζα (DNB) ανακοίνωνε ότι θα ξεκινήσει έρευνα για τον δικό της ρόλο στο εμπόριο σκλάβων του 19ου αιώνα, μια κίνηση που έκανε πρώτη η Τράπεζα της Αγγλίας, ανακοινώνοντας έναν μήνα νωρίτερα ότι θα κατεβάσει από τους τοίχους της τα πορτρέτα που απεικονίζουν πρώην διοικητές και διευθυντές οι οποίοι είχαν εμπλακεί στο εμπόριο σκλάβων. Αντίστοιχα, ο επιμελητής του Amsterdam Museum, Τομ βαν ντερ Μόλεν, είχε προκαλέσει αντιδράσεις και αντιπαραθέσεις όταν είχε δηλώσει το 2019 ότι το μουσείο του θα έπαυε να χρησιμοποιεί τον όρο «Χρυσή Εποχή» (Golden Age) για να περιγράψει, ως είθισται, τη δύναμη και τη δόξα που είχε αποκτήσει η χώρα τον 17ο αιώνα, όταν ήταν η μεγαλύτερη εμπορική υπερδύναμη, ξεπερνώντας ακόμα και την Αγγλία. Οπως έλεγε πρόσφατα στον ολλανδικό Τύπο: «Χαίρομαι πολύ που το Rijksmuseum κάνει αυτό το βήμα με τη συγκεκριμένη έκθεση: πραγματικά τους θαυμάζω. Πρόκειται εξάλλου για ένα εθνικό μουσείο, οπότε δεν είναι εύκολη η επιλογή τους. Αυτό το αντικείμενο είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο γιατί άπτεται της εθνικής ταυτότητας και στον κόσμο δεν αρέσει να του απομυθοποιούν ό,τι τον κάνει περήφανο. Ομως πρέπει να βλέπουμε όσο περισσότερες οπτικές της Ιστορίας μπορούμε, όχι μόνο εκείνη της δύναμης και του πλούτου. Δεν έχει μόνο να κάνει με την περηφάνια και την ντροπή αλλά και με όλα τα είδη συναισθημάτων που μπορεί να προκαλέσει η Ιστορία».

INFO
«Slavery»: Rijksmuseum, Αμστερνταμ, από τις
12 Φεβρουαρίου έως τις 30 Μαΐου.