Ρασοφόροι, έμποροι και τυπογράφοι

Κ. Σπ. Στάϊκος

Η πνευματική πορεία του Γένους.

Mε όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο: 16ος αιώνας – μέσα 17ου

Εκδόσεις Ατων, 2018

σελ. 478, τιμή 35 ευρώ

Θα μπορούσε να είναι η εναρκτήρια σκηνή σε σειρά εποχής στο Netflix. Tον Ιούνιο του 1627 το αγγλικό πλοίο «Royal Defense» πιάνει λιμάνι στην Κωνσταντινούπολη, μεταφέροντας από το Λονδίνο έναν έλληνα ιερομόναχο, φημισμένο κάτοχο των μυστικών της ελληνικής τυπογραφίας. Ο Νικόδημος Μεταξάς, γόνος αριστοκρατικής κεφαλλονίτικης οικογένειας, αδελφός ακμαίου εμπόρου στο Λονδίνο, έφτανε στο Φανάρι κουβαλώντας κιβώτια με βιβλία τυπωμένα στα ελληνικά και τυπογραφικό υλικό για να συνδράμει τον Πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρι στην ίδρυση Πατριαρχικού Τυπογραφείου. Είναι τα χρόνια που η Ορθοδοξία απειλείται από την Καθολική Εκκλησία και την ουνιτική στάση της. Στο πλαίσιο της καθολικής προπαγάνδας, λειτουργεί στη Ρώμη ήδη από το 1577 το Ελληνικό Κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου (το έχει ιδρύσει ο Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ με σκοπό τη διαπαιδαγώγηση των νεαρών Ελλήνων σύμφωνα με το δόγμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας), το οποίο έχει και δικό του τυπογραφείο. Στο τυπογραφείο, με την επωνυμία Sacra Congregatio de Propaganda Fide, θα τυπωθούν κατηχητικές εκδόσεις σε δημώδη γλώσσα, θεολογικές διατριβές δογματικού χαρακτήρα και χρηστικά βιβλία για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας. Ο Λούκαρις δεν είναι πατριάρχης με ουμανιστικά ιδεώδη. Εκείνο στο οποίο δίνει μεγάλη σημασία είναι η καλλιέργεια της χριστιανικής πνευματικής παράδοσης στους έλληνες κληρικούς. Γνωρίζει καλά τη δύναμη του έντυπου βιβλίου και τον ρόλο του στην εκπαίδευση, και αποφασίζει να εκδώσει θρησκευτικά βιβλία με σκοπό να πολεμήσει την καθολική προπαγάνδα χρησιμοποιώντας τις δικές της μεθόδους. Ιησουίτες και γάλλοι πρεσβευτές συνωμοτούν και πιέζουν την οθωμανική Πύλη για το κλείσιμο του τυπογραφείου. Τον Ιανουάριο του 1628 γίνεται έφοδος στην οικία του Μεταξά και κατάσχεση των βιβλίων και των περιουσιακών στοιχείων του, ενώ όσοι βρίσκονταν τότε εκεί οδηγούνται στη φυλακή. Ο ίδιος ο Μεταξάς βρίσκει καταφύγιο, ως άγγλος υπήκοος, στην αγγλική πρεσβεία. Αργότερα, παρότι θα του επιστραφεί ένα τμήμα του υλικού που είχε κατασχεθεί, αποφασίζει, ύστερα από αυτές τις περιπέτειες, να πακετάρει τα υπάρχοντά του, τα βιβλία και το τυπογραφικό υλικό, και χειροτονημένος πλέον αρχιεπίσκοπος Κεφαλλονιάς και Ζακύνθου να αναχωρήσει για την Κεφαλλονιά.

Ιστορίες σαν αυτήν ξετυλίγονται διαρκώς μέσα από τις σελίδες του δεύτερου τόμου της σειράς Η πνευματική πορεία του γένους με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο (Εκδόσεις Ατων, 2018) του αρχιτέκτονα και ιστορικού του βιβλίου Κ. Σπ. Στάικου. Η σειρά επιχειρεί να καταγράψει πώς ο ελληνόφωνος κόσμος προσπαθεί να διαφυλάξει την πνευματική και γλωσσική του παράδοση και να διατηρήσει την ταυτότητά του ως τα προεπαναστατικά χρόνια, με όχημα το βιβλίο, χειρόγραφο και έντυπο. Στον τόμο που κυκλοφορεί, ο οποίος καλύπτει χρονικά την περίοδο από τον 16ο ως τα μέσα του 17ου αιώνα, ζει και κινείται ένας ολόκληρος κόσμος.

Με κέντρο τη Βενετία

Ιερωμένοι και λαϊκοί, έμποροι και τυπογράφοι, λόγιοι, συγγραφείς, καλλιγράφοι, φιλόλογοι, τεχνίτες της κάσας και καλλιτέχνες, βιβλιοδέτες και βιβλιοπώλες δραστηριοποιούνται στη Βενετία, η οποία αναδεικνύεται στο κορυφαίο εκδοτικό κέντρο του ελληνικού βιβλίου την εποχή αυτή. Από τους οίκους της Βενετίας θα τυπωθούν λειτουργικά και κοσμικά βιβλία, πραγματείες της αρχαίας και της βυζαντινής γραμματείας, αλλά και γραμματικές και λεξικά, καθώς και λαϊκά βιβλία, φυλλάδες με ψυχαγωγικό περιεχόμενο.

Εκτός από κέντρο παραγωγής, η Βενετία θα αναδειχθεί στα ίδια χρόνια και σε μεγάλη αγορά του ελληνικού βιβλίου, με αναγνώστες τα μέλη της πολυπληθούς ελληνικής κοινότητας της Γαληνοτάτης αλλά και τους πολλούς ελληνόφωνους επισκέπτες της. Από εκεί αναχωρούν οι ελληνικές εκδόσεις για τον υπόδουλο ελληνικό χώρο και για άλλες αγορές της Ανατολής.

Εκδότες και αναγνώστες

Κληρικοί και θεολόγοι αποτελούσαν μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού, που αγόραζαν Ευαγγέλια, Ψαλτήρια, Οκτωήχια, Μηναία και άλλα λειτουργικά βιβλία, εξαιρετικής τυπογραφικής καλαισθησίας, που κοσμούνται με περίτεχνες εικαστικές συνθέσεις στη σελίδα τίτλου τους και εικονογραφούνται με αναπαραστάσεις σκηνών από ευαγγελικές περικοπές, προσωπογραφίες και τυπογραφικά σήματα. Από κοντά, οι δάσκαλοι ενδιαφέρονταν για γραμματικές, λεξικά, χρηστομάθειες και κείμενα εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα για σχολική χρήση, ενώ ένα ευρύ κοινό κατανάλωνε απολαυστικές ιστορίες στις λαϊκές φυλλάδες.

Με πρώτο έντυπο ελληνικό βιβλίο τον Απόκοπο του Μπεργαδή, που τυπώνεται από τον Νικόλαο Καλλιέργη το 1509, εξέχουσα θέση στην ιστορία του κόσμου αυτού έχει ο πατρινός έμπορος Ανδρέας Κουνάδης, ο οποίος έρχεται σε επαφή με συνεργάτες του Αλδου Μανούτιου και το 1521 οργανώνει και ιδρύει στη Βενετία τον πρώτο εκδοτικό οίκο ελληνικών συμφερόντων που εξειδικεύεται στην έκδοση λειτουργικών βιβλίων της Ορθόδοξης Εκκλησίας και νεοελληνικών κειμένων στη δημώδη γλώσσα, πολλά εκ των οποίων εκδίδονταν για πρώτη φορά (Απολλώνιος, 1524, Πένθος θανάτου του Γιούστου Γλυκύ, 1524, Θησεύς και γάμοι της Aιμιλίας, 1529, κ.ά.). Στα επόμενα χρόνια από τους εκδοτικούς οίκους της Βενετίας θα εκδοθούν πολλά έργα της Κρητικής και της Επτανησιακής λογοτεχνίας, οι Λόγοι διδακτικοί του Φαλιέρου, η Ερωφίλη του Χορτάτση, η Ιστορία του Ταγιαπιέρα του Ιακώβου Τριβώλη, οι Μύθοι Αισώπου του Ανδρόνικου Νούκιου κ.ά.

Ο τόμος εξετάζει τη χορήγηση προνομίων εκτύπωσης, αναφέρεται στα προβλήματα που δημιουργεί η λογοκρισία της Βενετικής Δημοκρατίας, σε ζητήματα χρηματοδότησης, στα τραβήγματα και στο δίκτυο διακίνησης του ελληνικού βιβλίου σε μια εύληπτη αφήγηση που αξιοποιεί τα αποτελέσματα της σχετικής έρευνας και την προηγούμενη βιβλιογραφία. Εικονογραφημένη πλούσια με σελίδες τίτλου, λογότυπα εκδοτών και αναπαραγωγές των εικονογραφήσεων που κοσμούσαν τις ελληνικές εκδόσεις, η σειρά – η οποία θα κυκλοφορήσει και στα αγγλικά – θα συνεχιστεί με δύο ακόμα τόμους για την εκδοτική κίνηση στη Μολδαβία και στη Βλαχία και τη μετακίνηση του εκδοτικού κέντρου του ελληνικού βιβλίου στη Βιέννη στα χρόνια του Διαφωτισμού και θα ολοκληρωθεί με έναν τόμο με συμπεράσματα, βιβλιογραφία και συνολικά ευρετήρια.