Ραντεβού κορυφής υψηλού ρίσκου και χαμηλών προσδοκιών

Η πλήρης μεταβολή των πολιτικών δεδομένων στην Τουρκία μετά την υιοθέτηση ενός συγκεντρωτικού προεδρικού συστήματος άλλαξε τον τρόπο προσέγγισης της Αθήνας έναντι της Αγκυρας. Η επικράτηση της λογικής του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ότι πρέπει να ελέγχει όλα τα επίπεδα εξουσίας, έχει εξασθενήσει πλήρως τον παραδοσιακό τρόπο των επαφών μεταξύ των δύο χωρών. Η υπερσυγκέντρωση εξουσιών στο πρόσωπο του τούρκου προέδρου έχει οδηγήσει την Αθήνα και ειδικότερα το Μέγαρο Μαξίμου στην άποψη ότι μόνο η απευθείας επαφή με το «θηρίο» μπορεί να διασφαλίσει ακριβέστερη γνώση των προθέσεων της Αγκυρας, αλλά και αμεσότερη προώθηση των μηνυμάτων της ελληνικής πλευράς. Σε αυτό το πλαίσιο, οι επαφές σε επίπεδο Γενικών Γραμματέων των δύο υπουργείων Εξωτερικών έχουν περιοριστεί σημαντικά, ενώ το ίδιο συμβαίνει σε χαμηλότερα επίπεδα. Αντίθετα, ένας δίαυλος επικοινωνίας που έχει αποκτήσει ευρύτερη εμβέλεια είναι αυτός της στρατιωτικής διπλωματίας.

Υπό αυτή την οπτική, η συνάντηση του Αλέξη Τσίπρα την προσεχή Τρίτη στην Αγκυρα (και όχι στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο κ. Τσίπρας θα μεταβεί μετά για να συναντήσει τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο) με τον κ. Ερντογάν δεν πρέπει να εκπλήσσει. Στο επιτελείο του έλληνα πρωθυπουργού κυριαρχεί η άποψη που προαναφέρθηκε και η οποία έχει διαμορφωθεί τόσο από όσα έγιναν πέρυσι στις διαπραγματεύσεις για το Κυπριακό στο Κραν Μοντανά της Ελβετίας, όσο και στην υπόθεση της σύλληψης και τελικά απελευθέρωσης των δύο ελλήνων στρατιωτικών, καθώς επίσης και στο Προσφυγικό. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι οι δύο άνδρες βρίσκονται σε, επίσημη ή άτυπη, προεκλογική περίοδο. Ο μεν κ. Ερντογάν έχει μπροστά του τις τοπικές εκλογές τον Μάρτιο και θέλει ένα καλό εκλογικό αποτέλεσμα (ιδιαίτερα στην Κωνσταντινούπολη, όπου το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης «κατεβάζει» ως υποψήφιο τον πρώην πρωθυπουργό Μπιναλί Γιλντιρίμ). Την ίδια στιγμή, ο κ. Τσίπρας ομιλεί για βουλευτικές εκλογές τον Οκτώβριο, αλλά η προεκλογική μάχη έχει ήδη ξεκινήσει.

Το Αιγαίο και ο ρόλος
των δύο ΥΕΘΑ

Μια συνάντηση με τον κ. Ερντογάν ενέχει πάντα τον κίνδυνο να βγει εκτός ελέγχου, όπως αποδείχθηκε κατά την έλευση του τούρκου προέδρου στην Αθήνα. Από την άλλη πλευρά όμως, η διμερής ατζέντα είναι γεμάτη με δύσκολα και πολύπλοκα θέματα – παρά το γεγονός ότι η προσοχή του προέδρου της Τουρκίας είναι αυτή την περίοδο στραμμένη σχεδόν ολοκληρωτικά στο μέτωπο της Συρίας. Στο Αιγαίο συνεχίζεται η καθημερινή τριβή των παραβάσεων και των παραβιάσεων, η οποία έχει ως αποτέλεσμα να παραμένει ο κίνδυνος ενός ατυχήματος, όπως παρ’ ολίγον να συμβεί πρόσφατα κατά τη διάρκεια παρενόχλησης ελληνικού Super Puma που πραγματοποιούσε επιχείρηση έρευνας και διάσωσης από τουρκικό μαχητικό F-16. Το περιστατικό αυτό έλαβε χώρα ενώ τουρκικά μαχητικά πραγματοποιούσαν υπερπτήση πάνω από το Φαρμακονήσι. Είναι αλήθεια ότι εντός του Ιανουαρίου το ΓΕΕΘΑ έχει καταγράψει 31 υπερπτήσεις σε ελληνικά νησιά και νησίδες, αριθμός αρκετά υψηλός.

Το ενδεχόμενο επανέναρξης του διαλόγου στο πλαίσιο των διερευνητικών επαφών μοιάζει μάλλον απίθανο, καθώς διπλωματικές πηγές από τις δύο πλευρές εκτιμούν ότι η παρούσα στιγμή δεν ενδείκνυται για μεγάλα βήματα. Ενα ζήτημα που βρέθηκε στο τραπέζι χωρίς την παραμικρή «πολιτική» προετοιμασία, το ζήτημα της πιθανής επέκτασης των ελληνικών χωρικών υδάτων, σε κομμάτι του ευνόησε την επιστροφή της Αγκυρας σε μια ρητορική ιδιαίτερα υψηλών τόνων. Αυτό δεν σημαίνει ότι η ρητορική αυτή δεν υπήρχε, καθώς οι ενεργειακές εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο και η γενικότερη συζήτηση για την αρχιτεκτονική ασφαλείας στην περιοχή αυτή ενοχλούν και ερεθίζουν την Αγκυρα που βλέπει να μένει, προς το παρόν, εκτός παιχνιδιού. Απλώς, προσέφερε λαβή για αχρείαστη ένταση.

Η διατήρηση μιας ισορροπίας στο Αιγαίο και η αποφυγή απώλειας του ελέγχου φαίνεται ότι θα πέσει στους ώμους των δύο υπουργών Αμυνας. Η απόφαση του Αλέξη Τσίπρα να τοποθετήσει σε αυτή τη θέση τον ναύαρχο ε.τ. Ευάγγελο Αποστολάκη έχει σχέση με την ύπαρξη, στην άλλη πλευρά του Αιγαίου, ενός ανθρώπου με όμοια χαρακτηριστικά στο ίδιο αξίωμα.

Ο πρώην Α/ΓΕΕΘΑ της Τουρκίας Χουλουσί Ακάρ έχει αναδειχθεί σε άνθρωπο-κλειδί στη διαμόρφωση και εκτέλεση της εξωτερικής πολιτικής της Αγκυρας (σε αγαστή συνεργασία με τον εξ απορρήτων σύμβουλο του κ. Ερντογάν, τον Ιμπραήμ Καλίν). Η επαφή Αποστολάκη – Ακάρ από την περίοδο που και οι δύο ήταν Α/ΓΕΕΘΑ χαρακτηρίζεται κομβική. Ηδη, ο κ. Ακάρ προσκάλεσε τον κ. Αποστολάκη να τον επισκεφθεί στην Αγκυρα στο πλαίσιο των ευχών που του έστειλε για την ανάληψη των νέων καθηκόντων του. Ωστόσο, αν και είχε αρχικά κυκλοφορήσει ότι ο κ. Αποστολάκης θα συνόδευε τον Πρωθυπουργό στην Τουρκία, αυτό δεν αναμενόταν να συμβεί. Είναι όμως πολύ πιθανό, αν όχι βέβαιο, οι κ.κ. Ακάρ και Αποστολάκης να συναντηθούν στο περιθώριο της συνόδου των υπουργών Αμυνας του ΝΑΤΟ στις 13-14 Φεβρουαρίου στις Βρυξέλλες.

Τον κ. Τσίπρα θα συνοδεύουν στην επίσκεψή του στην Τουρκία ο αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών Γιώργος Κατρούγκαλος και ο αναπληρωτής υπουργός Οικονομίας Στέργιος Πιτσιόρλας.

Το προσφυγικό μέτωπο
του Εβρου και οι «8»

Την Αθήνα απασχολούν ιδιαίτερα οι αυξημένες προσφυγικές ροές από το χερσαίο σύνορο του Εβρου όπου από τον περασμένο Απρίλιο εισέρχεται μεγάλος αριθμός μεταναστών. Από την αρχή του έτους μέχρι τις 27 Ιανουαρίου είχαν περάσει από τον Εβρο 596 άτομα σύμφωνα με στοιχεία της Υπάτης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Το «πάγωμα» του διμερούς Πρωτοκόλλου Επανεισδοχής εκ μέρους της Αγκυρας (λόγω της μη έκδοσης των 8 τούρκων αξιωματικών που έλαβαν άσυλο στην Ελλάδα, σε μια υπόθεση που εξακολουθεί να αποτελεί «αγκάθι» στις διμερείς σχέσεις) δημιουργεί επιπλέον πρόβλημα σε πιθανές επιστροφές τούρκων υπηκόων, ενώ παράλληλα ο Εβρος δεν συμπεριλαμβάνεται στη Δήλωση ΕΕ – Τουρκίας. Την ίδια στιγμή, έχουν αυξηθεί οι ροές αφγανών μεταναστών στα ελληνικά νησιά. Υπάρχουν πληροφορίες για μεγάλο αριθμό Αφγανών στην Τουρκία που αναμένουν να περάσουν στην Ελλάδα, ενώ σημειώνεται ότι η συγκεκριμένη εθνικότητα δεν λαμβάνει στη γειτονική χώρα το ίδιο καθεστώς προστασίας όπως οι Σύροι.

Το Φόρουμ του Καΐρου, ο East Med και ο ρόλος των Αμερικανών

Το «μεγάλο παιχνίδι» διεξάγεται στην Ανατολική Μεσόγειο και είναι σε αυτή την περιοχή που η ελληνοτουρκική αντιπαράθεση εντείνεται το τελευταίο διάστημα. Η κινητικότητα στον ενεργειακό τομέα είναι εντεινόμενη, ενώ ορισμένα χαρακτηριστικά τείνουν να παγιωθούν. Η συνεργασία στα τρίγωνα Ελλάδα – Κύπρος – Ισραήλ και Ελλάδα – Κύπρος – Αίγυπτος εμβαθύνεται, η Τουρκία εμφανίζεται αποκλεισμένη, με αποτέλεσμα να επιδιώκει τη στρατιωτικοποίηση του γεωπολιτικού περιβάλλοντος, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες και, σε δεύτερο επίπεδο, η Γαλλία και η Ιταλία επιδιώκουν να διευρύνουν την επιρροή τους τόσο στον ενεργειακό τομέα όσο και στην ασφάλεια.
Μια εξέλιξη που πέρασε στα ψιλά των ελληνικών μέσων ενημέρωσης ήταν η συνάντηση που πραγματοποιήθηκε στις 14 Ιανουαρίου στο Κάιρο με σκοπό την ίδρυση του Φόρουμ Αερίου Ανατολικής Μεσογείου (East Mediterranean Gas Forum – EMGF). Στη συνάντηση στην αιγυπτιακή πρωτεύουσα έδωσαν το παρών οι υπουργοί Ενέργειας Αιγύπτου, Ισραήλ, Ελλάδας, Κύπρου, Ιορδανίας, ενώ συμμετείχε και εκπρόσωπος της Παλαιστινιακής Αρχής (κίνηση με ιδιαίτερη σημασία, λαμβανομένης υπόψη της παρουσίας του ισραηλινού υπουργού Ενέργειας Γιουβάλ Στάινιτς). Στην ίδια συνάντηση συμμετείχαν επίσης αξιωματούχοι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Παγκόσμιας Τράπεζας.
Η ιδέα για τη δημιουργία του Φόρουμ είχε αρχικώς συζητηθεί από τους Αλέξη Τσίπρα, Νίκο Αναστασιάδη και Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι στην τριμερή συνάντηση Ελλάδας – Κύπρου – Αιγύπτου τον περασμένο Οκτώβριο στην Ελούντα της Κρήτης. Η Αίγυπτος έχει αναλάβει ηγετικό ρόλο στην προώθηση της ιδέας διότι διεκδικεί για τον εαυτό της τον ρόλο του περιφερειακού ενεργειακού κόμβου, στοιχείο που τη φέρνει σε πλήρη αντιπαράθεση με την Αγκυρα. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι η Τουρκία είχε ευθέως και από την πρώτη στιγμή αμφισβητήσει τη συμφωνία οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών Αιγύπτου – Κύπρου που ουσιαστικά «άνοιξε» τον δρόμο προκειμένου να ανακαλυφθεί το γιγαντιαίο κοίτασμα φυσικού αερίου «Zohr» που έχει μεταβάλει τον ενεργειακό χάρτη της περιοχής.

Η τουρκική ενόχληση έχει δημοσίως εκφραστεί διότι η συνάντηση του Καΐρου συμπίπτει τόσο με τη γεώτρηση της κοινοπραξίας Exxon Mobil – Qatar Petroleum στο Οικόπεδο 10 της κυπριακής Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) (σύμφωνα με ορισμένες πληροφορίες, η δεύτερη γεώτρηση στον στόχο «Γλαύκος» έδειξε την ύπαρξη αερίου) όσο και με την προγραμματιζόμενη υπογραφή – πιθανόν στις αρχές Μαρτίου – της διακρατικής συμφωνίας για την κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου East Med στην Κρήτη. Είναι επίσης γνωστό ότι καταβάλλεται προσπάθεια ώστε να παρευρεθεί στην υπογραφή ο αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Μάικ Πομπέο, κάτι που εφόσον συμβεί θα έχει αναμφίβολα τεράστια συμβολική σημασία. Ηδη, τα μηνύματα περί αμεσότερης αμερικανικής εμπλοκής στις τριγωνικές διεργασίες της Ανατολικής Μεσογείου είχαν σταλεί από την παρουσία κατά την τελευταία τριμερή Σύνοδο Κορυφής των Αλέξη Τσίπρα, Νίκου Αναστασιάδη και Βενιαμίν Νετανιάχου στο Ισραήλ στα τέλη Δεκεμβρίου του αμερικανού πρεσβευτή στη χώρα Ντέιβιντ Φρίντμαν.

Η δημιουργία ενός διεθνούς περιφερειακού οργανισμού

Η δημιουργία όμως του EMGF αλλάζει το επίπεδο της συζήτησης. Δεν είναι μόνο όσα αναφέρονται στη διακήρυξη που ακολούθησε τη συνάντηση του Καΐρου για την ανάπτυξη «μιας βιώσιμης περιφερειακής αγοράς αερίου» και ενός «περιφερειακού πολυμερούς εμπορικού κόμβου» ή για τη δημιουργία και αξιοποίηση κοινών υποδομών. Είναι κυρίως ότι σύμφωνα με το προσχέδιο του Καταστατικού του EMGF προκύπτει, σύμφωνα με όσα εξήγησε στο «Βήμα» υπό καθεστώς ανωνυμίας κορυφαίος διπλωμάτης από χώρα της Ανατολικής Μεσογείου, πως «το Κάιρο επιδιώκει τη δημιουργία ενός μόνιμου διεθνούς περιφερειακού οργανισμού με μόνιμη Γραμματεία, Εκτελεστικό Συμβούλιο και δικό του προϋπολογισμό». Στο ίδιο Καταστατικό προβλέπεται ότι μπορούν να γίνουν δεκτά νέα μέλη, αλλά κατόπιν ομόφωνης απόφασης – στοιχείο στο οποίο επιμένει η ισραηλινή πλευρά αλλά όχι μόνο αυτή. Ο σχεδιασμός είναι να υπάρξει συμφωνία επί του Καταστατικού εντός της άνοιξης, ενώ στο τραπέζι έχει πέσει η ιδέα να συμμετάσχει, στην επόμενη συνάντηση του Φόρουμ, ακόμα και ο υπουργός Ενέργειας των Ηνωμένων Πολιτειών Ρικ Πέρι!
Πόσο γρήγορα μπορεί να προχωρήσει η υλοποίηση αυτού του σχεδιασμού; Στην Αθήνα, και συγκεκριμένα στα υπουργεία Περιβάλλοντος και Ενέργειας αλλά και Εξωτερικών, υπάρχει σχετική αμφιθυμία, από τη στιγμή που προβλέπεται και δημοσιονομικό κόστος για τη συμμετοχή της χώρας μας. Το Ισραήλ φαίνεται ότι τάσσεται υπέρ, καθώς ήδη μέσω των εξαγωγών αερίου σε άλλες χώρες της περιοχής (Ιορδανία, Αίγυπτος) επιδιώκει να διευρύνει το γεωπολιτικό του ίχνος.

Η Ρώμη ενδιαφέρεται να είναι παρούσα λόγω του κομβικού ρόλου της Eni στην Αίγυπτο και ίσως μελλοντικά στην Κύπρο, καθώς και επειδή ο East Med, εφόσον κατασκευαστεί, θα καταλήγει στην Ιταλία. Η ιταλική πλευρά θέλει να έχει λόγο στις εξελίξεις και δεν επιθυμεί να βρεθεί προ τετελεσμένων.
Από την άποψη αυτή, βλέπει με επιφυλακτικότητα τον πολύ στενό ελληνοϊσραηλινό συντονισμό, μέσα από κινήσεις όπως η κοινή παρουσία του έλληνα και του ισραηλινού υπουργού Ενέργειας στο ενεργειακό roadshow του Χιούστον για την προώθηση του East Med.

Η τουρκική αντίδραση όμως θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Ο αποκλεισμός της Αγκυρας είναι πολύ πιθανό να την οδηγήσει και σε άλλες κινήσεις όπως η παρενόχληση του γεωτρυπάνου της Eni εντός κυπριακής ΑΟΖ τον Φεβρουάριο του 2018 και φυσικά στην κάθοδο του τουρκικού γεωτρυπάνου «Fatih» σε αμφισβητούμενα, κατά την τουρκική άποψη, οικόπεδα. Παράλληλα στα τέλη Φεβρουαρίου – αρχές Μαρτίου (27/2-3/3) η Τουρκία έχει προγραμματίσει τη διεξαγωγή μιας πολύ μεγάλης αεροναυτικής άσκησης με την ονομασία «Γαλάζια Πατρίδα» (Mavi Vatan), όρος που παραπέμπει και στις πρόσφατες αναφορές του κ. Ακάρ.

Ο σχεδιασμός είναι η άσκηση να καλύψει μια έκταση 462.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων σε Αιγαίο, Ανατολική Μεσόγειο και Μαύρη Θάλασσα. Η εν λόγω άσκηση θεωρείται και απάντηση στο EMGF. Φυσικά, ούτε λόγος να γίνεται για άμεσες εξελίξεις στο Κυπριακό, όπου υπάρχει εκατέρωθεν επιφυλακτικότητα.