Περηφάνια και κατάνυξηστον Κήπο των Ηρώων

Ο Κήπος των Ηρώων είναι μέρος της ταυτότητας του Μεσολογγίου. Μια έκταση σχεδόν 14 στρεμμάτων-σύμβολο του αγώνα για Ανεξαρτησία. Στον Κήπο υπάρχουν ένας τύμβος με οστά των αγωνιστών, ο τάφος του Μάρκου Μπότσαρη και άλλων αγωνιστών από διάφορες εποχές της Ιστορίας, προτομές Μεσολογγιτών και πολλά-πολλά μνημεία από άλλες χώρες. Βρεθήκαμε στον Κήπο των Ηρώων για να συνομιλήσουμε με τον ξεναγό κ. Γιώργο Αποστολάκο. Ο χώρος του Κήπου αποπνέει μια μυστηριακή ατμόσφαιρα.

Τι είναι ο Κήπος των Ηρώων; Τι θα λέγατε σε έναν επισκέπτη;

«Ο Κήπος των Ηρώων αποτελεί ουσιαστικά ένα κοιμητήριο, ένα νεκροταφείο ξεχωριστό στην Ελλάδα, αφού τα χώματά του φιλοξένησαν τα σώματα χιλιάδων, κατά τον εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό, Ελεύθερων Πολιορκημένων που πολέμησαν μέχρις εσχάτων, κάποιοι μάλιστα μαρτύρησαν και τελικά ενταφιάστηκαν στον καθαγιασμένο από την αύρα των αμυνομένων χώρο.

Το Ιερό Ταφείο επομένως των Ελευθέρων Πολιορκημένων αποτελεί παράλληλα τη μοναδική περιφερειακή γλυπτοθήκη της χώρας μας, το μοναδικό ιστορικό πάρκο αναφορικά με την Ελληνική Επανάσταση. Στο πλάι της εισόδου του Κήπου βλέπουμε σε μια μαρμάρινη πλάκα να αναγράφεται σαν έτος ίδρυσής του το 1829. Πληροφορούμενος ο Ιωάννης Καποδίστριας πως στην περιοχή αυτή ήταν το στρατόπεδο και ταυτόχρονα το νεκροταφείο των πολιορκημένων, έδωσε την εντολή να αναγερθεί ένα μνημείο στο οποίο θα τοποθετούσαν αργότερα όλα τα διάσπαρτα οστά. Είχε προηγηθεί όχι μόνο η ολοκληρωτική καταστροφή της πόλης από τους Τουρκοαιγυπτίους – μόνο τέσσερα οικήματα σώζονται σήμερα από εκείνη την εποχή – αλλά και το άνοιγμα των τάφων από τους πολιορκητές, προσδοκώντας πως θα έβρισκαν πολύτιμα αντικείμενα. Προφανώς δεν βρήκαν αυτά που περίμεναν κι έτσι άφησαν τα πτώματα άταφα.

Τα κουφάρια έγιναν βορά των όρνεων του Αρακύνθου στα χρόνια που το Μεσολόγγι κατείχετο από τους κατακτητές κι έτσι η πόλη, που άκμασε προεπαναστατικά, μετετράπη, στην κυριολεξία, σε κρανίου τόπο. Ο Κυβερνήτης όχι μόνο διέταξε την ανέγερση του μνημείου αλλά προχώρησε και στην προκήρυξη του πρώτου αρχιτεκτονικού διαγωνισμού που διεξήχθη στο ελεύθερο μεν, αυτόνομο ακόμα δε, ελληνικό κράτος. Πρώτευσαν σχέδια του φοιτητή, στην Ακαδημία του Αγίου Λουκά της Ρώμης, Λύσανδρου Καυταντζόγλου, που δεν υλοποιήθηκαν όμως γιατί ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε. Η διαταγή του ωστόσο εξετελέσθη κι έτσι το 1838 έχουμε τη συμβολικά επίσημη μεταφορά των οστών και την τοποθέτησή τους στο Ηρώον, στον Τύμβο δηλαδή. Πραγματικά δεσπόζει στην κεντρική πλατεία του Κήπου. Αντιλαμβανόμαστε αμέσως πως αδιαμφισβήτητα πρόκειται για το πλέον ιερό σημείο της πόλης. Αποτελεί μικρογραφία, ταυτοχρόνως, μυκηναϊκού θολωτού τάφου και του τύμβου του Μαραθώνα».

Παρουσιάστε μας ένα σημαντικό μνημείο κατά τη γνώμη σας.

«Σημαντικότατο μνημείο, ιδιαίτερης ιστορικής και συναισθηματικής αξίας, αποτελεί ο τάφος του Μάρκου Μπότσαρη. Η λαϊκή μούσα διασώζει τη σκηνή… «Θρήνος μεγάλος έγινε μέσα στο Μεσολόγγι, το Μάρκο παν στην εκκλησιά, το Μάρκο παν στον τάφο, ‘ξήντα παπάδες παν μπροστά και δέκα δεσποτάδες κι από κοντά Σουλιώτισσες τόνε μοιργιολογάνε…». Το 1838 διαμορφώθηκε ο τάφος του περίπου όπως τον βλέπουμε σήμερα και τοποθετήθηκε επάνω του το αγαλματίδιο που παρουσιάζει την κόρη της Ελλάδας, την παιδούλα ή αλλιώς Ελληνοπούλα, έργο του γάλλου ρομαντικού γλύπτη Νταβίντ ντ’ Ανζέ. Βέβαια, αυτό που βλέπουμε σήμερα επάνω στον τάφο είναι αντίγραφο, με τεράστια όμως καλλιτεχνική αξία, που φιλοτεχνήθηκε το 1915 από τον Γεώργιο Μπονάνο. Σε αυτό το σημείο κορυφώνονται οι εκδηλώσεις κάθε Σάββατο του Λαζάρου με την αναπαράσταση της ανατίναξης του Χρήστου Καψάλη και αφού έχει προηγηθεί η μοναδική στην Ελλάδα πένθιμη πομπή, δρώμενα ιδιαίτερου συγκινητικού και μυσταγωγικού χαρακτήρα, που κάθε Ελληνας οφείλει, τουλάχιστον μία φορά στη ζωή του, όχι μόνο να παρακολουθήσει αλλά και να λάβει μέρος».

Κι αυτό το μνημείο που βρίσκεται δίπλα του;

«Αφού έχουμε αφουγκραστεί τη θλίψη της παιδούλας στον τάφο του Μπότσαρη, δεν γίνεται να μην προσέξουμε ένα μνημείο τοποθετημένο κοντά του, αλλά που διαφέρει τόσο. Είναι το Μνημείο Γάλλων Φιλελλήνων που απαρτίζεται από 19 πλάκες που συμβολίζουν τους Γάλλους που ήρθαν στο Μεσολόγγι και βοήθησαν καθ’ όλη τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Βρίσκεται εκεί, δηλαδή στο κοντινότερο προς τον Μπότσαρη σημείο, κατ’ απαίτηση του γαλλικού υπουργείου Πολιτισμού, από το 1994. Ο εθνικός μας ήρωας έχει τιμηθεί στη χώρα αυτή ίσως και περισσότερο από τη δική του. Σταθμός στο παρισινό μετρό και μεγάλη πλατεία στο Παρίσι φέρουν το όνομά του, ενώ από το 1823 μέχρι και το 1828, δύο χρόνια μετά την Εξοδο, 14 θεατρικά έργα ανέβηκαν στην Πόλη του Φωτός με θέμα τη ζωή, τη δράση και τον θάνατο του αξιωματικού, εξ άλλου, του Γαλλικού Στρατού, Μάρκου Μπότσαρη».

Μια φωνή που ακούστηκε σε όλο τον κόσμο

Την περιήγησή μας στον Κήπο των Ηρώων ολοκληρώνει απόσπασμα από την πραγματεία «Το διαχρονικό μήνυμα των ελεύθερων πολιορκημένων» από τον Παύλο Τριανταφύλλου:

Γεννήθηκα και μεγάλωσα σε μια πόλη μαγική. Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου, νομίζω ότι με ακολουθούν συνεχώς δύο επίθετα: «ηρωικό», το ηρωικό Μεσολόγγι και «ιερό», η Ιερά Πόλις. Αυτά τα επίθετα προσπάθησα και προσπαθώ να ερμηνεύσω, αλλά… τα επίθετα γλιστρούν από τα χέρια μου και παίρνουν διάφορες μορφές.

Να, όπως τώρα, που μου ζητούν να γράψω για το διαχρονικό μήνυμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Το επίθετο «ηρωικό» γίνεται διαχρονικό μήνυμα, αλλά και πάλι δεν είναι ένα. Εξαρτάται από τον πομπό, από τον δέκτη, από την περίσταση, από τον τόπο και τον χρόνο όπου βρίσκομαι.

Το επίθετο «ιερό» γίνεται ιερό χρέος. Και τα δύο μαζί ενώνονται και γίνονται το ιερό χρέος που έχω «εκτελώντας τη θητεία μου στη ράτσα, να νιώσω μέσα μου όλους τους προγόνους, να φωτίσω την ορμή τους και να συνεχίσω το έργο τους» κατά τον Καζαντζάκη.

Αρχικά, το διαχρονικό μήνυμα που εκπέμπει ο Κήπος των Ηρώων – ο τόπος των τάφων – που ανάμεσά τους έπαιζα τις ηλιόλουστες Κυριακές, όταν ήμουν μικρός. Εκεί που ακούς τη σιωπή των νεκρών, αφήνοντας ένα κομμάτι της ψυχής σου μέσα στα δέντρα και νιώθοντας τις ανάσες εκείνων που «οικειοθελώς και ομοφώνως» έκαναν την Εξοδο. Εδώ, ο διάλογος είναι δύσκολος. Νιώθεις πόσο μεγάλο μαρτύριο είναι να κρύβεις μέσα σου έναν νεκρό – πολλούς νεκρούς, που ζητούν να μιλήσουν στους απογόνους τους μέσα από σένα. Ο λόγος τους συλλαμβάνεται μόνο με τις εσωτερικές μας κεραίες…

Εδώ, λοιπόν, το μήνυμα είναι σιωπή και περισυλλογή. Και μετά, απάντηση στην ερώτηση που θέτουν: Τι την κάναμε την ελευθερία που μας έδωσαν και τι φτιάξαμε με αυτή; Πόσο διατηρήσαμε τη συγγένεια (ηθική κι όχι εξ αίματος αποκλειστικά) μαζί τους;

Πόσο εύκολο είναι, όμως, να είσαι συγγενής μ’ ένα σύμβολο; Δώδεκα χιλιάδες άνθρωποι, που έγιναν σκιές, προκειμένου να σταθεί όρθιο το πνεύμα τους μπροστά στην ωμή δύναμη της βίας. Ενα ομόθυμο πλήθος, που παίρνει ήρεμα την απόφαση, έπειτα από περίσκεψη (κι αυτό είναι το σπουδαίο!) να θυσιαστεί, σου δίνει το μήνυμα ότι όλοι μαζί μπορούμε να καταφέρουμε πολλά.

Κι αν προχωρήσεις ανάμεσα στους τάφους, βλέπεις το Μνημείο των Φιλελλήνων αλλά και τον Τύμβο όπου «Λεωνίδες αμέτρητοι είναι θαμμένοι, που για τη λευτεριά πολέμησαν γενναία». Τιμής ένεκεν στη θυσία των γενναίων – κι εκεί έρχεται (από άλλο αγωγό) άλλο μήνυμα.

Ολος ο τότε πολιτισμένος κόσμος συγκλονίστηκε από τη θυσία του Μεσολογγίου. Τα ουμανιστικά κινήματα της εποχής την έκαναν σύμβολό τους. Οι εικόνες των ερειπίων έκαναν τον γερμανό ποιητή Μίλερ να μετονομαστεί «Ελληνας» και να δηλώσει: «Χωρίς εσέ, Ελλάς, τι θα ήταν ο κόσμος;». Οι Μεγάλες Δυνάμεις αναγκάστηκαν να συγκινηθούν και να πάρουν μέρος στη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Η φωνή που εξέπεμψε το Μεσολόγγι ήταν η φωνή της Ελλάδας προς όλο τον κόσμο.

«Διά χειρός Βιτάλη, το πιο αξιόλογο καλλιτεχνικάγλυπτό του χώρου»

Ο ανδριάντας του Λόρδου Βύρωνα δεσπόζει στον χώρο;

«Παρ’ όλο το ειδικό βάρος που φέρουν ο Τύμβος και ο τάφος του Μπότσαρη, πρέπει να ομολογήσουμε πως το πιο αξιόλογο, καλλιτεχνικά, από τα 71 μνημεία του Κήπου ορθώνεται ανάμεσα σε αυτά και είναι βεβαίως ο ανδριάντας του Λόρδου Βύρωνα που φιλοτεχνήθηκε το 1879 από τον Τήνιο Γεώργιο Βιτάλη. Αποτελεί εξαιρετικό δείγμα νεοκλασικισμού με απίστευτες λεπτομέρειες αλλά και απαράμιλλη εκφραστικότητα. Δεν θα έπρεπε άλλωστε κάτι λιγότερο για τον, κατά πολλούς αμφιλεγόμενο, άγγλο ευγενή και αριστοκράτη. Οντας το πλέον γνωστό δημόσιο πρόσωπο της εποχής του, ο πιο γνωστός celebrity και influencer, θα λέγαμε σήμερα, επηρέαζε με τη δράση και τη συμπεριφορά του ένα ευρύτατο φάσμα ανθρώπων πανευρωπαϊκά και όχι μόνο. Προσπαθώντας ίσως να βρει την εξιλέωση για τον πρότερο βίο του, όχι μόνο συμφιλίωσε οπλαρχηγούς, όχι μόνο πρόσφερε πολλά χρήματα από την περιουσία του για να οχυρωθεί η πόλη, αλλά κυρίως έγραφε και έστελνε επιστολές σε λογίους, πολιτικούς και στρατιωτικούς σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο, με σκοπό να τους ευαισθητοποιήσει ως προς το ελληνικό ζήτημα. Τα κατάφερε. Αυτός πυροδότησε ουσιαστικά τον φιλελληνισμό με το «Childe Harold’s Pilgrimage» χρόνια πριν, αυτός τον έφτασε και στο ζενίθ του με όλα τα προαναφερθέντα, κυρίως όμως με τον θάνατό του, στις 19 Απριλίου 1824.

Τα φώτα της τότε δημοσιότητας έπεσαν στο Μεσολόγγι πρωτίστως και κατ’ επέκταση στην Ελληνική Επανάσταση. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως περιδιαβαίνοντας τους διαδρόμους του Κήπου θαυμάζουμε μνημεία Φινλανδών, Γάλλων, Πολωνών, Σουηδών, Ιταλών, Γερμανών, Ελβετού, Ρώσων, Αμερικανών, ενώ ακόμη δεν έχουν αναγερθεί μνημεία για Ισπανό, Πορτογάλο, Βουλγάρους, Ρουμάνους, Ούγγρους, Δανό, Αργεντινό, Βέλγους, Ολλανδούς.

Εχοντας αφουγκραστεί τον χώρο, την υποβλητικότητα που αποπνέει, έχοντας συνομιλήσει με τους ήρωες, ανεξαρτήτως εθνικότητας, αντιλαμβανόμαστε πλήρως πως η επίσκεψη στον Κήπο των Ηρώων θα πρέπει να αποτελεί χρέος, προσκύνημα κάθε ελεύθερου ανθρώπου – πολίτη του σύγχρονου κόσμου, ενώ, ταυτόχρονα, αποτελεί το πανεθνικό και παγκόσμιο μνημείο αυτοθυσίας, ελευθερίας και αξιοπρέπειας που εμβαπτίζει τον εκάστοτε επισκέπτη στην Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου».