Πέρα από το Ολοκαύτωμα…

Σαν ένα θέατρο εν θεάτρω, με μια αληθινή τραγωδία να εξελίσσεται μπροστά στα μάτια των θεατών, το έργο του ισπανού συγγραφέα Χουάν Μαγιόργκα «Himmelweg» έρχεται να θυμίσει μια λιγότερο γνωστή αλλά εξίσου μαύρη σελίδα της σύγχρονης Ιστορίας.

«Ο τίτλος του έργου σημαίνει «Δρόμος για τον ουρανό»» εξηγεί ο Νίκος Ψαρράς, που μαζί με την Ελενα Καρακούλη που το σκηνοθετεί, το παρουσιάζουν στις αρχές Ιουνίου στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. «Κατά τους Ναζί αυτός ο δρόμος ήταν ο τελευταίος διάδρομος λίγο πριν από τον θάλαμο αερίων».

Το έργο στηρίζεται σε ένα πραγματικό γεγονός που συνέβη στα τέλη του 1943, όταν οι Ναζί θέλησαν να αντιμετωπίσουν την παγκόσμια κατακραυγή για το πού πάνε τα τρένα με τους Εβραίους. «Το υπουργείο Προπαγάνδας και ο Γκέμπελς», λέει ο Νίκος Ψαρράς, «συνέλαβαν μια ξεχωριστή ιδέα. Να διαλέξουν ορισμένα τρένα και να τα μεταφέρουν σε ένα άλλο στρατόπεδο, στην πόλη Τερεζίν, λίγα χιλιόμετρα έξω από την Πράγα, όπου και να εγκαταστήσουν τους Εβραίους. Εκεί και για έξι μήνες μοιράστηκαν ρόλοι, έγιναν πρόβες ώστε το καλοκαίρι του ’44 να το επισκεφθεί μια επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, δύο Δανοί και ένας Ελβετός, για να δουν από κοντά τις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας των Εβραίων στο Τερεζίν. Και είδαν μια πόλη υπέροχη, φρεσκοβαμμένη, με Συναγωγή, με σχολείο, τράπεζα, καφέ, γήπεδα ποδοσφαίρου. Πέρασαν την ημέρα τους μέσα στο στρατόπεδο και το απόγευμα αποχώρησαν. Να όμως που όλο αυτό ήταν μια καλοστημένη παράσταση, άρτια οργανωμένη» συνεχίζει ο ηθοποιός. «Ολοι μαζί γύρισαν και μια ταινία με τον τίτλο «Ο Φύρερ χαρίζει στους Εβραίους μια πόλη», τη διοχέτευσαν προς τα έξω έτσι ώστε να φανεί πόσο τέλεια ήταν όλα μέσα στο στρατόπεδο. Αυτό που δεν μαθεύτηκε ποτέ ήταν ότι την επομένη, όλοι αυτοί οι Εβραίοι φορτώθηκαν στα τρένα και οδηγήθηκαν στο Αουσβιτς, απ’ όπου και δεν γύρισε κανείς».

Ενα έργο πέρα από
το Ολοκαύτωμα

Με αυτό το πραγματικό γεγονός στην αφετηρία του, ο ισπανός συγγραφέας θέλησε να κάνει ένα έργο πέρα από το Ολοκαύτωμα. «Τον ενδιέφερε η επιχείρηση ωραιοποίησης αυτής της κατάστασης. Γι’ αυτό και θέλησε να το μεταφέρει στο σήμερα». Να μιλήσει για την προπαγάνδα και για τα ψέματα, και μαζί για την ευκολία να πειστεί κανείς.

Στο «Himmelweg» η παράσταση ξεκινά με την επιστροφή του ελβετού εκπροσώπου του Ερυθρού Σταυρού, πολλά χρόνια μετά «στον τόπο του εγκλήματος», για να ζητήσει άφεση αμαρτιών: Θέλει να εξηγήσει, να πει ότι δεν ήξερε, ότι δεν είδε, ότι δεν κατάλαβε… Ο τόπος όμως τον στοιχειώνει. Οπως στοιχειώνουν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Νιώθει ότι οι Εβραίοι είναι ακόμα εκεί – μήπως και είναι (;).

«Μια μνήμη για το τότε
και μια υπενθύμιση»

«Εμείς είδαμε μια φυσιολογική πόλη, λέει. Και όπως τα διηγείται, ζωντανεύουν επί σκηνής και ο ίδιος είναι σαν να τα ξαναβλέπει όλα μπροστά του. Μόνο που τώρα», προσθέτει ο Νίκος Ψαρράς, «βλέπει μαζί και την αλήθεια, τι πραγματικά συνέβη, πως στήθηκε και κατασκευάστηκε όλο αυτό το φιάσκο, από το οποίο ο ίδιος είδε μόνο το αποτέλεσμα. Και ο Μαγιόργκα μέσα από το θεατρικό του θέλει να ασχοληθεί με τον φασισμό, τη διαφορετικότητα, για να πει ότι ο μεγάλος κίνδυνος σήμερα είναι να αντιμετωπίζονται όλα καλυμμένα, ωραιοποιημένα, όπως τότε στο Τερεζίν. Το έργο είναι μια μνήμη για το τότε, μια υπενθύμιση για το σήμερα και το αύριο» καταλήγει.

Βασικά πρόσωπα του έργου είναι ο γερμανός διοικητής του στρατοπέδου, ο ελβετός εκπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού και ο εκπρόσωπος των Εβραίων, με τον οποίο ο διοικητής έστησε όλη αυτή την «παράσταση». Εμπεριέχεται πρωτότυπο υλικό αλλά και κινηματογραφημένα κομμάτια με στιγμιότυπα από τη μαζική προετοιμασία, όπου επιβεβαιώνεται ότι «όταν  κάποιος δεν τα έλεγε καλά, δεν έπαιζε καλά τον ρόλο του, τον αντικαθιστούσαν…». Ενας αλλιώτικος θίασος, καταδικασμένος.

«Το ωραίο με αυτό το έργο είναι ότι πρόκειται για αλήθεια, για μια απάτη που σχεδιάστηκε και οργανώθηκε, για μια παράσταση με πολλούς θεατρικούς όρους» λέει η Ελενα Καρακούλη που το σκηνοθετεί. «Αυτό που θέλουμε είναι να παρουσιάσουμε ένα έργο που μας έχει συγκινήσει όλους, εντάσσοντας κάποια στοιχεία πραγματικότητας που επιτρέπουν συνειρμούς με το σήμερα. Κι ας κάνει ο καθένας τους δικούς του. Αλλωστε δεν εμπεριέχει κανέναν διδακτισμό.

Το έργο είναι ποιητικό, δεν ακολουθεί χρονική σειρά. Δεν έχει σκέτο ρεαλισμό. Ενώ, ας πούμε, δεν παρουσιάζει την επίσκεψη του Ερυθρού Σταυρού, αλλά παρουσιάζει όλη τη διαδικασία για την επίσκεψη. Οπως στέκεται στις πρόβες, στη σχέση του Εβραίου με τον Γερμανό και ξεκινά από την απολογία του εκπροσώπου του Ερυθρού Σταυρού. Εχει μια περίεργη, αλλά ευφυέστατη δομή».