Πεπρωμένα ενός ευρωπαϊκού νησιού

Το νέο βιβλίο του ομότιμου καθηγητή και ακαδημαϊκού Πασχάλη Κιτρομηλίδηείναι το πλέον πρόσφατο απόκτημα στην εκτενή βιβλιογραφία με αντικείμενο την ιστορία της Κύπρου. Στον τόμο αυτόν ο συγγραφέας έχει συγκεντρώσει δεκατέσσερις μελέτες του που έχουν εκδοθεί από το 1975 έως το 2016, σε επιστημονικά περιοδικά ή συλλογικούς τόμους, με αναλύσεις πτυχών της κυπριακής ιστορίας από τον 16ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας.

O Πασχάλης Κιτρομηλίδης γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κύπρο, σε περιβάλλον λογίων και ευεργετών της εκπαίδευσης. Οπως καταθέτει ο ίδιος στην εισαγωγή του βιβλίου, η προσωπική εμπειρία των παιδικών χρόνων σε οικογένεια αφιερωμένη στην κλασική παιδεία, το κλίμα των προβληματισμών στα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας, η επιστημονική διαμόρφωση κατά τις σπουδές στις ΗΠΑ και η εμπειρία της τραγωδίας της Κύπρου αποτέλεσαν τα θεμέλια της διανοητικής του ταυτότητας. Συστηματικός ερευνητής της ιστορίας των πολιτικών ιδεών, έχει αφιερώσει την πολύχρονη επιστημονική του ενασχόληση στη μελέτη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και έχει υποστηρίξει τη μεγάλη του σημασία για τη σύγχρονη ελληνική ταυτότητα. Από την αρχή της επιστημονικής του διαδρομής περιέλαβε την Κύπρο στη μελέτη της διανοητικής ιστορίας του μετα-βυζαντινού και σύγχρονου Ελληνισμού, αναδεικνύοντας τους συντελεστές που διαμόρφωσαν την ιστορική πορεία της νήσου.

Η οθωμανική περίοδος

Οι μελετητές της Κύπρου, όπως και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μέρος της οποίας ήταν η Μεγαλόνησος από το 1571 έως το 1878, παγιδεύτηκαν συχνά σε έννοιες που αντανακλούν τη σύγχρονη πραγματικότητα και όχι τις ιστορικές συγκυρίες και οδηγήθηκαν σε παρερμηνείες και απλουστεύσεις. Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης συνδέει την ερμηνεία των εξελίξεων με τις ιδεολογικές διαστάσεις κάθε εποχής. Εντάσσει την Κύπρο στον ευρύτερο κόσμο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Ανατολικής Μεσογείου και αντιμετωπίζει την Ιστορία όχι ως απλή αλληλουχία γεγονότων, αλλά ως ζύμωση ιδεολογικών ρευμάτων που αναπτύχθηκαν στο εσωτερικό ή πέρασαν στη νησιωτική κοινωνία από το εξωτερικό.

Η οθωμανική κατάκτηση διέκοψε βίαια την ώσμωση των πολιτισμών που συντελούνταν στη νήσο τον 16ο αιώνα και που χαρακτηρίζει ως «χαμένη Αναγέννηση». Οι διανοούμενοι που διέφυγαν στις πόλεις της Ιταλίας διατήρησαν εκεί το πνεύμα της κυπριακής αυτής «Αναγέννησης» και το μεταλαμπάδευσαν στην Κύπρο της «Ορθόδοξης Ανατολής». Η Κύπρος διατήρησε έκτοτε συνεχή πνευματική επικοινωνία με τα μεγάλα κέντρα του κοσμοπολιτικού Ελληνισμού στην Ανατολική Μεσόγειο, την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Αλεξάνδρεια.

Παιδεία και κοινωνία

Ο πατριωτισμός της Διασποράς είναι θέμα που απασχολεί τον συγγραφέα ως φαινόμενο που επηρεάζει σταθερά την εξέλιξη και διαμόρφωση της κυπριακής συνείδησης από τον 16ο αιώνα. Δεν παραλείπει να υπογραμμίσει τον ρόλο των κληρικών που προσελκύστηκαν από τις ιδέες του «εκκλησιαστικού Διαφωτισμού» της Ορθόδοξης Ανατολής. Εξέχουσα θέση μεταξύ των εκφραστών του θρησκευτικού ουμανισμού της Ορθόδοξης Εκκλησίας αποδίδει στον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό (1810-1821), γιατί στη σύντομη πρωθιεραρχία του έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην εκπαίδευση, θέτοντας τα θεμέλια της μεταλαμπάδευσης των αξιών του Διαφωτισμού στην κυπριακή παιδεία. Το μαρτύριό του αναδεικνύεται συμβολικός σταθμός στην πνευματική και ιστορική διαδρομή της Κύπρου.

Στα κεφάλαια του πρώτου μέρους ο αναγνώστης συνειδητοποιεί ότι η Κύπρος δεν ήταν μια απλή επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή του Ελληνισμού, αλλά μια αυτοτελής κοινωνία με διοικητές, δραγομάνους, τοπική άρχουσα τάξη και ιδίως την αυτοκέφαλη Εκκλησία της στην ευρύτερη περιφέρεια της Ανατολικής Μεσογείου. Μετά το 1821 τα γεγονότα στην ηπειρωτική Ελλάδα, η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και εν τέλει ο έλεγχος της Κύπρου από τη Βρετανία εισήγαγαν νέες εκφράσεις εθνικής ταυτότητας στις θρησκευτικές ομάδες που είχαν μέχρι τότε συμβιώσει με κάποιον βαθμό αρμονίας. Η ανάδειξη του ανεξάρτητου ελληνικού βασιλείου ως εθνικού κέντρου δημιουργεί ένα νέο σημείο αναφοράς για τους ελληνικούς πληθυσμούς και συνιστά νέα παράμετρο στην ιστορία της Ανατολικής Μεσογείου.

Το κυπριακό ζήτημα

Το δεύτερο μέρος του τόμου, αφιερωμένο στο κυπριακό ζήτημα, ξεκινά με τη μελέτη που έχει χαρακτηριστικό τίτλο «Από τη συνύπαρξη στην αντιπαράθεση». Και εδώ αναλύονται διεξοδικά οι εξελίξεις και έξωθεν παρεμβάσεις που αποδείχθηκαν καταλυτικές για την πορεία της εθνικής συνείδησης και της κυπριακής πολιτικής ζωής. Στο σημαντικό αυτό κεφάλαιο ο συγγραφέας αναζητεί τις ρίζες και τα αίτια που οδήγησαν στη διακοινοτική σύγκρουση μέσα από την ιστορία χαμένων ευκαιριών και αδικιών που υπέφεραν οι Κύπριοι. Δεν παραλείπει να αναφερθεί στις αντιφάσεις και εσωτερικές αντιθέσεις οι οποίες συνέθεσαν από το 1955 το κυπριακό πρόβλημα που εκμεταλλεύτηκε η Τουρκία για να επιβάλει βίαια τη δική της παρουσία στο νησί το 1974. Χωρίς να υποβαθμίζει τις προθέσεις της τουρκικής πλευράς, επιδιώκει να φέρει στην επιφάνεια τις αδυναμίες και τα προβλήματα που ενέτειναν την καχυποψία και τον εσωτερικό διχασμό, διευκόλυναν την προώθηση ξένων συμφερόντων και κατέληξαν στον μακάβριο απολογισμό του 1974. Το 1974 αποτελεί, υπογραμμίζει, τραγικό σταθμό για το σύνολο των Κυπρίων, καθώς η πληθυσμιακή συνοχή αλλοιώθηκε στον κατεχόμενο Βορρά και η διακοινοτική συνεργασία εμποδίστηκε με βίαιο τρόπο. Οι προσπάθειες επίλυσης του προβλήματος από τη δεκαετία του 1980 και εξής δεν αναφέρονται παρά μόνο περιστασιακά. Η ανάλυση άλλωστε των προτάσεων για λύση του προβλήματος και οι συναφείς θέσεις των κομμάτων δεν είναι στους στόχους του συγγραφέα. Για την ερμηνεία της κυπριακής τραγωδίας στρέφεται στην ιδεολογική διάσταση της κυπριακής πολιτικής ζωής. Η έρευνά του εστιάζεται στα φαινόμενα που επηρέασαν την κυπριακή κοινωνία και η κριτική του τονίζει την αδυναμία των δύο κοινοτήτων να αποτρέψουν τα αδιέξοδα που οδήγησαν στην τραγωδία.

Ως λόγιος και διδάσκαλος, ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης αναγνωρίζει ότι το Κυπριακό έχει αποτελέσει το αντικείμενο σημαντικού αριθμού μελετών που έχουν επιχειρήσει να αποτιμήσουν τις διαδοχικές φάσεις, εσωτερικές και διεθνείς, μιας περίπλοκης σύγκρουσης. Για τους ενδιαφερόμενους ερευνητές, τους οποίους παρακινεί να συνεχίσουν και να συμπληρώσουν την έρευνα, στο τρίτο μέρος του τόμου παρουσιάζει αναλυτικά την ιστορία των επεξεργασιών που ακολούθησαν την αρχική δημοσίευση κάθε μελέτης, ανάλυση των πηγών και ενημερωμένη βιβλιογραφία. Ο χρησιμότατος αυτός τόμος συγκεντρώνει τους καρπούς μιας επιστημονικής διαδρομής, τους οποίους ο συγγραφέας παραδίδει ως παρακαταθήκη για τη μελέτη της Κύπρου στους ιστορικούς του μέλλοντος.

Η κυρία Αικατερίνη Μπούρα είναι
πρέσβης ε.τ., διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου (King’s College) στην Ιστορία.

{SYG}Paschalis M. Kitromilides{SYG}{TIT}Insular Destinies. Perspectives on the History and Politics of Modern Cyprus{TIT}{EKD}Εκδόσεις Routledge, 2019, σελ. 242, τιμή 115 στερλίνε{EKD}ς