Πανδημία και εγκλεισμός εκτίναξαντις εξαρτήσεις

Το χτύπημα της πανδημίας δημιούργησε πρωτόγνωρες συνθήκες στις ζωές όλων. Ποιος θα περίμενε ότι όλος ο πλανήτης, επί σχεδόν έναν χρόνο, θα βρισκόταν σε lockdown; Επιχειρήσεις κατέβασαν ρολά, οι μετακινήσεις περιορίστηκαν στις άκρως αναγκαίες, ο κόσμος έμεινε σπίτι και οι σχέσεις «αποκλείστηκαν» σε μια οθόνη. Πέρα από τις οικονομικές συνέπειες, το αποτύπωμα της COVID-19 είναι βαθύ και στην ψυχολογία των πολιτών.

Σύμφωνα μάλιστα με την «Παγκόσμια Μελέτη Υγείας και Λειτουργικότητας σε Περιόδους Μεταδοτικών Λοιμώξεων» (Μελέτη COH-FIT), τα επίπεδα στρες, μοναξιάς και θυμού στην Ελλάδα παρουσιάζουν διπλάσια ή ακόμα και τριπλάσια αύξηση σε σχέση με άλλες χώρες. Πιο ευάλωτοι φαίνεται να είναι οι συμπολίτες μας άνω των 65 ετών, με το ποσοστό επιδείνωσης του στρες να αγγίζει το 96%. Ισχυρό αντίβαρο στις «οργουελικές» συνθήκες, που από τον περασμένο Μάρτιο ξεπέρασαν κάθε πρόβλεψη, αποτέλεσε το ισχυρό οικογενειακό και κοινωνικό δίκτυο που ενδυναμώθηκε – ακόμα και χωρίς επαφή – εν μέσω της υγειονομικής κρίσης.

Τα λύματα «πρόδωσαν»
τα σκοτεινά μονοπάτια

Ομως η μοναξιά, το στρες, η ανησυχία για το «αύριο», οι δυσκολίες διαβίωσης λύγισαν πολλούς συμπολίτες μας, που αναζήτησαν ανακούφιση σε πιο σκοτεινά μονοπάτια. Τα αποτελέσματα των αναλύσεων του Εργαστηρίου Αναλυτικής Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών είναι σοκαριστικά. Οι επιστήμονες, ήδη από την πρώτη καραντίνα, κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την ψυχική υγεία των Ελλήνων αλλά και τη ροπή τους προς την αναζήτηση λύσης σε φάρμακα και άλλες ουσίες.

Την περίοδο της ανοιξιάτικης καραντίνας παρατηρήθηκε μια αύξηση στη χρήση κοκαΐνης κατά 60% συγκριτικά με τα δεδομένα του 2019. Ραγδαία ήταν η αύξηση και στη χρήση αντικαταθλιπτικών και αγχολυτικών, η οποία κυμαίνεται από 30%-60% ανάλογα με τη δραστική ουσία.

Μπορεί η περίοδος του καλοκαιριού να λειτούργησε ευεργετικά για την ψυχολογία των κατοίκων της Αττικής (καθώς οι επιστήμονες του εργαστηρίου λαμβάνουν δείγματα από το Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων Αττικής στην Ψυττάλεια), όμως από το φθινόπωρο και έπειτα οι κακές συνήθειες επέστρεψαν και μάλιστα πιο επιθετικές από πριν.

Σύμφωνα με τους μελετητές, κατά το διάστημα Σεπτεμβρίου – Νοεμβρίου 2020, η χρήση αντικαταθλιπτικών επανήλθε στα επίπεδα του περασμένου Μαρτίου, ενώ η χρήση αγχολυτικών αυξήθηκε ακόμα περισσότερο, με κύρια ουσία τις βενζοδιαζεπίνες. Οσον αφορά τη χρήση των ναρκωτικών ουσιών, αυτή είναι αυξημένη κατά 20% συγκριτικά με το πρώτο lockdown. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη χρήση ουσιών την τελευταία δεκαετία.

Ανθεκτικές και
ευφάνταστες οι αγορές

«Μέσα στη φάση του πρώτου lockdown, σε συνθήκες που τα πιο ευάλωτα άτομα, μεταξύ των οποίων και οι τοξικοεξαρτημένοι, αναζητούσαν διέξοδο από την πίεση που αισθάνονταν, αυξήθηκε και η αναζήτηση για διέγερση» σχολιάζει η ψυχολόγος, κυρία Μανίνα Τερζίδου, επιστημονικά υπεύθυνη του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά (ΕΚΤΕΠΝ). «Οσο σημαντικές πτυχές της καθημερινότητας, όπως η διασκέδαση, περιβάλλονται από ένα πέπλο απαγόρευσης και παρανομίας, όπως τα λεγόμενα κορωνο-πάρτι, τόσο οι συμμετέχοντες, κυρίως έφηβοι και νεαροί ενήλικοι, είναι πιο εύκολο να παρασυρθούν και σε άλλες παράνομες δραστηριότητες, όπως η χρήση ναρκωτικών ουσιών» αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα».

Οπως επισημαίνει, «η αποτροπή των κυκλωμάτων διακίνησης είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση». Παρά τους περιορισμούς στις μετακινήσεις, τα «κλειστά» σύνορα, τους εντεινόμενους ελέγχους, οι αγορές μέσα στην πανδημία, όπως διαπιστώνει η τελευταία Ευρωπαϊκή Εκθεση για τα Ναρκωτικά 2020 του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (EMCDDA), φάνηκαν «εξαιρετικά ανθεκτικές και ευφάνταστες» προκειμένου να καλύψουν την αυξημένη ζήτηση.

Σύμφωνα με έκθεση της Europol (Δεκέμβριος 2020), η αυξητική τάση στην προμήθεια όλων των ειδών ναρκωτικών συνεχίστηκε την προηγούμενη χρονιά παρά την πανδημία, με την Ευρώπη να αποτελεί τον κορυφαίο προορισμό για το εμπόριο κοκαΐνης. «Εκεί που εμείς μπορούμε να εστιάσουμε είναι η πρόληψη, η ενδυνάμωση δηλαδή της προσωπικότητας για να αντιμετωπίσει τις δύσκολες συνθήκες, και η θεραπεία. Και αυτά τα δύο στοιχεία είναι που χτυπήθηκαν περισσότερο κατά τη διάρκεια των καθολικών περιορισμών» εξηγεί η κυρία Τερζίδου.

Μέσω του Darknet και
με… διανομή κατ’ οίκον

Εναλλακτικοί δρόμοι, ψηφιακά κανάλια και επικίνδυνα κοκτέιλ ουσιών έκαναν την εμφάνισή τους εν μέσω πανδημίας σε ολόκληρη την Ευρώπη. Οι αγορές ναρκωτικών προσαρμόστηκαν στις νέες συνθήκες, όπως σημειώνει κοινή έκθεση της Europol και του EMCDDA. Η πανδημία, μετά το πρώτο μούδιασμα, τελικά ευνόησε την αγορά και αύξησε την ποικιλία των ουσιών, σπρώχνοντας σε λιγότερο «ορατά» ναρκωτικά, γεγονός που οδηγεί σε μεγαλύτερη διασπορά στον πληθυσμό.

Το «σκοτεινό» Διαδίκτυο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι έξυπνες εφαρμογές, οι υπηρεσίες διανομής δεμάτων και το… delivery αντικατέστησαν με ταχύτητα τις πιο παραδοσιακές μεθόδους. Με τα αεροσκάφη καθηλωμένα κατά την πρώτη φάση της πανδημίας, η προμήθεια στηρίχθηκε σε νόμιμες εμπορικές οδούς, στις θαλάσσιες μεταφορές και στα μεγάλα λιμάνια.

Αλλαξαν συνήθειες
λόγω της ανατίμησης

Πολλοί χρήστες οδηγήθηκαν σε νέες συνήθειες, κυρίως λόγω της αύξησης της τιμής πολλών ναρκωτικών ή της αδυναμίας να βρουν την ουσία που προμηθεύονταν συνήθως. Ετσι, πέρασαν σε νοθευμένο αλκοόλ, νέες ψυχοδραστικές ουσίες, «χειροποίητα» ναρκωτικά ή δυνατά κοκτέιλ που συνδυάζουν ηρεμιστικά, βενζοδιαζεπίνες και ηρωίνη.

Οι εμπειρογνώμονες, όπως υπογραμμίζεται στην πρόσφατη ετήσια έκθεση του ΕΚΤΕΠΝ, εκτιμούν ότι πολλές από τις νέες μεθόδους που μετήλθε η παράνομη αγορά για να επιβιώσει θα διατηρηθούν και μετά την εξάλειψη της πανδημίας. Ενώ το EMCDDA κρούει τον κώδωνα του κινδύνου στην Ευρωπαϊκή Εκθεση για τα Nαρκωτικά 2020, υπογραμμίζοντας ότι καθώς οι οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας, και μετά το δεύτερο κύμα, γίνονται όλο και πιο εμφανείς, όλο και περισσότεροι άνθρωποι ενδέχεται να καταστούν πιο ευάλωτοι και να αναζητήσουν ανακούφιση σε ψυχοτρόπες ουσίες ή παράνομα ναρκωτικά.

Πανευρωπαϊκή αύξηση
στη χρήση κοκαΐνης

Τα τελευταία χρόνια, όπως δείχνουν οι σχετικές έρευνες, η χρήση της κοκαΐνης παρουσιάζει πανευρωπαϊκή αύξηση, όπως και η χρήση των ψυχοδιεγερτικών ουσιών. Μάλιστα, στο κάδρο μπαίνουν όλο και μικρότερες ηλικίες. Επίμονο πρόβλημα έχουν καταστεί επίσης οι ψυχοδραστικές ουσίες, με περισσότερες από 50 νέες να εντοπίζονται κάθε χρόνο από το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης της ΕΕ. Αυτές περιλαμβάνουν συνθετικά κανναβινοοειδή, βενζοδιαζεπίνες, οπιοειδή, παραισθησιογόνα και διασχιστικά. Στα τέλη του 2019 το EMCDDA παρακολουθούσε πάνω από 790 νέες ψυχοδραστικές ουσίες, εκ των οποίων 53 αναφέρθηκαν για πρώτη φορά.

Ναι στην ευέλικτη θεραπεία υποκατάστασης και στην τηλεϊατρική

Οι επαγγελματίες των ευαίσθητων υπηρεσιών (ΟΚΑΝΑ, ΚΕΘΕΑ), απαντώντας στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Εκθεσης για τα Ναρκωτικά σχετικά με το πώς βλέπουν τη «νέα κανονικότητα» στη μετά COVID-19 εποχή, επισήμαναν ότι αρκετές αλλαγές είναι σκόπιμο να διατηρηθούν. Μεταξύ των κορυφαίων που ανέφεραν είναι η νέα ευελιξία που εμφανίζεται στα μοντέλα θεραπείας υποκατάστασης, καθώς και η δυνατότητα χρήσης υπηρεσιών τηλεϊατρικής στο μέλλον.

Το δύσκολο έργο των δομών υποστήριξης

Το χτύπημα της πανδημίας επηρέασε και τις υπηρεσίες υποστήριξης και θεραπείας σε όλη την Ευρώπη. Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (EMCDDA) διαπίστωσε ότι οι καθολικοί περιορισμοί μείωσαν τη διαθεσιμότητα υπηρεσιών. Οι διαδικτυακές πλατφόρμες περιόρισαν σε έναν βαθμό το κενό που δημιουργήθηκε στη φροντίδα με προσωπική επαφή. Ο κορωνοϊός όμως δυσχέρανε περαιτέρω υφιστάμενες δυσκολίες, όπως η παροχή βοήθειας σε περισσότερους περιθωριοποιημένους χρήστες να προσεγγίσουν υπηρεσίες υγιεινής, η πληροφόρησή τους για την απειλή του κορωνοϊού, καθώς και η διαχείριση κρουσμάτων εντός της κοινότητας των ουσιοεξαρτημένων.
Οπως εξηγεί ο πρόεδρος του ΟΚΑΝΑ κ. Αθανάσιος Θεοχάρης, οι χρήστες ψυχοδραστικών ουσιών είναι μια από τις ευπαθείς ομάδες, όπως αυτές ορίζονται επιστημονικά. «Ερχονται πολύ συχνά αντιμέτωποι με την αστεγία, πάσχουν από διάφορα και πολλαπλά συνοδά νοσήματα εκτός της ουσιοεξάρτησης. Σε συνδυασμό με την εμφάνιση της πανδημίας του κορωνοΐου, καθίστανται ακόμη πιο ευάλωτοι» λέει μιλώντας στο «Βήμα».

Γεύματα και υλικά
ασφαλούς χρήσης
Προκειμένου να ανταποκριθεί στις νέες συνθήκες, από την αρχή της πανδημίας ο Οργανισμός σχεδίασε και εφάρμοσε επιχειρησιακό σχέδιο για τον περιορισμό της πανδημίας και τη λειτουργία των δομών του, ενώ δεν σταμάτησε η υπηρεσία «Δουλειά στον δρόμο». Μάλιστα, μέσω του Streetwork παρασχέθηκαν εν μέσω πανδημίας περισσότερα γεύματα σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο και διανεμήθηκε αντίστοιχα μεγάλη ποσότητα υλικών ασφαλούς χρήσης.
Επίσης, προσαρμόστηκε η λειτουργία των μονάδων για τον περιορισμό του συγχρωτισμού ωφελουμένων και εργαζομένων. Τα αιτήματα των ωφελουμένων εξετάζονταν κανονικά και συνέχισαν να εξυπηρετούνται, αλλάζοντας όμως τη διαδικασία και τον χρόνο χορήγησης στις μονάδες υποκατάστασης. Επελέγη η παροχή δόσεων take home, σύμφωνα με το θεραπευτικό πλαίσιο του Οργανισμού και την εξατομικευμένη προσέγγιση, έτσι ώστε να μη συνωστίζονται οι χρήστες στις μονάδες, αλλά να προσέρχονται συγκεκριμένες ημέρες και ώρες. Μέσα από αυτή την προσπάθεια τα κρούσματα διατηρήθηκαν ελάχιστα και μεταξύ των χρηστών αλλά και μεταξύ των εργαζομένων.

Δομές φιλοξενίας
άστεγων χρηστών
Παράλληλα, δημιουργήθηκαν εντός του 2020, κυρίως ως ανταπόκριση στις αυξημένες ανάγκες με στόχο την προστασία της δημόσιας υγείας, δύο δομές φιλοξενίας άστεγων χρηστών. Μέσω του δικτύου άμεσης πρόσβασης του ΟΚΑΝΑ, δόθηκε η δυνατότητα παραπομπής στους δύο ξενώνες στην Αθήνα (σε συνεργασία με τον Δήμο Αθηναίων και άλλους φορείς) και στη Θεσσαλονίκη (σε συνεργασία με τον Δήμο Θεσσαλονίκης). «Είναι πολύ σημαντικό να τονιστεί ότι για πρώτη φορά στην Ελλάδα δημιουργήθηκαν τέτοιου τύπου δομές φιλοξενίας για ουσιοεξαρτώμενους. Επίσης εξίσου θετικό είναι ότι πολλοί από τους ωφελουμένους των δομών φιλοξενίας τελικά εντάχθηκαν είτε σε προγράμματα υποκατάστασης, είτε σε “στεγνά” προγράμματα» επισημαίνει ο κ. Θεοχάρης.

«Ευνοείται η χρήση ουσιών ως μορφή αυτοθεραπείας»

«Μπορεί να πει κανείς ότι σε διεθνές επίπεδο άρχισε εγκαίρως μια προσπάθεια να εκτιμηθούν οι συνέπειες της πανδημίας στην κατανάλωση των ναρκωτικών, τόσο σε επίπεδο προσφοράς όσο και σε επίπεδο ζήτησης» σχολιάζει στο «Βήμα» ο πρόεδρος του ΚΕΘΕΑ και ψυχίατρος, κ. Χρίστος Χ. Λιάπης. Οπως σημειώνει, οι ψυχοπιεστικές καταστάσεις, όπως το lockdown, η περιρρέουσα ατμόσφαιρα αβεβαιότητας και οι επιπτώσεις της πανδημίας σε οικονομικό επίπεδο, δημιουργούν ένα δύσκολα διαχειρίσιμο μείγμα. Οι πρωτόγνωρες συνθήκες «μπορούν να ευνοήσουν την καταφυγή στη χρήση παράνομων και νόμιμων ουσιών ή σε άλλες μορφές εθισμού, ως μια μορφή αυτοθεραπείας. Εναν τρόπο, δηλαδή, διαχείρισης του άγχους, της κατάθλιψης και των άλλων αρνητικών συναισθημάτων».
Δεν είναι λοιπόν απίθανο, λόγω της όλης συνθήκης, τα επόμενα χρόνια να επανέλθουν φαινόμενα της δεκαετίας της κρίσης, «όπως η εμφάνιση πιο φθηνών και επικίνδυνων ναρκωτικών, η αύξηση της αστεγίας, η εξάπλωση μολυσματικών ασθενειών, η μείωση του κινήτρου για θεραπεία και η μεγέθυνση των δυσκολιών κοινωνικής και εργασιακής ένταξης για όσους απεξαρτώνται» προσθέτει.
Εντονες ανησυχίες
Η ανησυχία για τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της πανδημίας στη χρήση και στην εξάρτηση διεθνώς είναι έντονη. «Χρειάζεται βέβαια να έχει κανείς υπόψη του ότι κοινωνικά φαινόμενα όπως αυτό της εξάρτησης απαιτούν συνήθως κάποιον χρόνο ωρίμασης. Ετσι οι επιπτώσεις της πανδημίας αναμένεται να αποτυπωθούν στη ζήτηση για θεραπεία τα επόμενα χρόνια» υπογραμμίζει. Το θέμα απασχολεί άμεσα και τους φορείς πρόληψης και θεραπείας, όπως το ΚΕΘΕΑ, το οποίο, παρά τις αντιξοότητες του κορωνοϊού, αντεπεξήλθε στο έργο του, προσφέροντας 13.822 θέσεις απεξάρτησης το 2020.
«Παρά τις πρωτοφανείς δυσκολίες της πανδημίας κρατήθηκαν όλες οι θεραπευτικές μας κοινότητες χωρίς κρούσματα, ενώ κατά το δεύτερο κύμα κατορθώθηκε να ελεγχθούν τα περιστατικά και να συνεχιστεί απρόσκοπτα η προσφορά υπηρεσιών απεξάρτησης, όχι μόνον από τις ναρκωτικές ουσίες, αλλά και από τις λεγόμενες “νόμιμες εξαρτήσεις”, όπως είναι οι εξαρτήσεις από το αλκοόλ, από τον τζόγο και από το Διαδίκτυο, η επίπτωση των οποίων αυξήθηκε εν μέσω καραντίνας» σημειώνει ο κ. Λιάπης.