Μια πρόχειρη λίστα με περιπτώσεις κορυφαίων προσωπικοτήτων των τεχνών των οποίων η ζωή και το έργο έχουν έντονη σχέση με το μυστήριο θα μας φέρει μπροστά σε ονόματα κολοσσών: Λεονάρντο ντα Βίντσι, Μιχαήλ Αγγελος, Καραβάτζιο και βέβαια Βίνσεντ βαν Γκογκ.

Η ζωή του τελευταίου, έναν και πλέον αιώνα μετά τον θάνατό του, παραμένει γνωστή και την ίδια ώρα άγνωστη. Καταθλιπτικός και ρέμπελος. Τρελός μα και ιδιοφυΐα. Λάγνος, σάτυρος, διεστραμμένος, μήπως όμως και μάρτυρας; Υπάρχει αλήθεια χαρακτηρισμός που να μην έχουν προσάψει στον ολλανδό ζωγράφο ο οποίος πέθανε πρόωρα σε ηλικία 37 ετών (1853-1890) και όσο ζούσε δεν κατάφερε παρά να πουλήσει μόνον έναν πίνακα;

Από όλα τα μυστήρια που καλύπτουν τη ζωή του, εκείνο του θανάτου του είναι ίσως το μεγαλύτερο. Από πολύ μικρός ο Βίνσεντ βαν Γκογκ, το μεγαλύτερο από οκτώ αδέλφια, είχε ροπή προς την κατάθλιψη, εξαιτίας της οποίας φέρεται ότι εν τέλει αυτοπυροβολήθηκε στο στήθος. Αυτό τουλάχιστον γνωρίζουμε, γιατί αν δει κανείς την ταινία του Τζούλιαν Σνάμπελ «Στην πύλη της αιωνιότητας» («At Eternity’s Gate»), η οποία από την περασμένη Πέμπτη προβάλλεται στις αίθουσες, θα εκπλαγεί από την εκδοχή θανάτου του που παρουσιάζει.

Η δημοτικότητα του Βίνσεντ βαν Γκογκ δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη από τη λογοτεχνία και, κυρίως, από τον κινηματογράφο, τον οποίο κατά καιρούς απασχολεί. Η τελευταία ταινία με θέμα το μυστήριο Βαν Γκογκ, το «Στην πύλη της αιωνιότητας» (ο τίτλος είναι ένα δάνειο από το ομότιτλο έργο ζωγραφικής του), σίγουρα κρατά μια εντελώς ξεχωριστή θέση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο σκηνοθέτης της ταινίας, ο Τζούλιαν Σνάμπελ, πέρα από το ότι ο ίδιος είναι και εικαστικός, αποπειράθηκε μια προσέγγιση την οποία ουδείς κινηματογραφιστής είχε τολμήσει ποτέ μέχρι σήμερα: η ταινία δεν είναι μία ακόμα βιογραφία πάνω στον ολλανδό ζωγράφο. Αντιθέτως, τολμώντας αυθαιρεσίες σχετικά με τη ζωή του Βαν Γκογκ, η ταινία αποκτά τη μορφή της πέρα για πέρα προσωπικής άποψης του δημιουργού της πάνω στον διάσημο ζωγράφο, μια ταινία που προσπαθεί να εμβαθύνει επί της ουσίας στη δουλειά του ζωγράφου. Αλλά και μια ταινία που αναζητεί τρόπους για να αναδείξει όλα εκείνα τα στοιχεία που ένας γνήσιος καλλιτέχνης φέρει μέσα του ενώ δημιουργεί.

«Μόνο μέσα από τους πίνακές μας μπορούμε να μιλάμε» είχε γράψει ο Βαν Γκογκ σε μια επιστολή του, μόλις μία εβδομάδα προτού φύγει από αυτή τη ζωή. Αυτή την «ομιλία» προσπάθησε να καταγράψει ο Τζούλιαν Σνάμπελ στην ταινία του, σε συνάρτηση πάντα με το πώς ο ίδιος ο σκηνοθέτης έχει εισπράξει το έργο του Βαν Γκογκ. «Ούτως ή άλλως όλοι νομίζουν ότι τα ξέρουν όλα για τον Βαν Γκογκ, επομένως τι νόημα θα είχε μία ακόμα κινηματογραφική βιογραφία για αυτόν;» αναρωτήθηκε ο Σνάμπελ στο περασμένο Φεστιβάλ Βενετίας όπου η ταινία «Στην πύλη της αιωνιότητας» έκανε παγκόσμια πρεμιέρα. «Ο Βαν Γκογκ που βλέπουμε στην ταινία είναι το άμεσο αποτέλεσμα της προσωπικής μου ανταπόκρισης προς τους πίνακές του και δεν στηρίζεται καθόλου στο τι έχουν γράψει οι άνθρωποι για αυτόν».

Βραβείο Colpi στη Βενετία

Στη Βενετία το «Στην πύλη της αιωνιότητας» απέσπασε το βραβείο Colpi ανδρικής ερμηνείας για τον αμερικανό ηθοποιό Γουίλεμ Νταφόε που υποδύθηκε τον Βαν Γκογκ και είναι θαυμάσιος. Προσφάτως ο Νταφόε έχασε τη Χρυσή Σφαίρα για ερμηνεία σε δραματική ταινία από τον Κρίστιαν Μπέιλ του «Vice», αλλά όλα δείχνουν ότι τον περιμένει μία υποψηφιότητα στα προσεχή Οσκαρ, κάτι που θα ξέρουμε την ερχόμενη Τρίτη που θα ανακοινωθούν (θα είναι η τέταρτη υποψηφιότητά του και για πρώτη φορά στην κατηγορία του πρώτου ρόλου). Σνάμπελ και Νταφόε γνωρίζονται χρόνια και όταν ο δεύτερος έμαθε για την ταινία έδειξε στον σκηνοθέτη την επιθυμία του για τον ρόλο του Βαν Γκογκ. «Διάβασα πολλά για τον Βαν Γκογκ και συνειδητοποίησα ότι, ενώ όλοι νομίζουμε πως τον ξέρουμε, στην ουσία δεν γνωρίζουμε τίποτα» είπε ο Νταφόε. Ο ηθοποιός ήξερε ότι αν ένα πράγμα θα έπρεπε να κάνει καλά στην ταινία ήταν να ζωγραφίζει. Με καθοδηγητή του τον Σνάμπελ ακόμα και στη ζωγραφική, ο Νταφόε άρχισε από το πιο απλό στάδιο, από τον τρόπο που έπρεπε να κρατά τα πινέλα. Σιγά-σιγά έμαθε να ζωγραφίζει μόνος του. «Δεν λέω ότι έγινα ζωγράφος αλλά ένιωσα ελεύθερος μέσα από αυτή τη διαδικασία» είπε.

Με το χέρι του Ζαν-Κλοντ Καριέρ

Για τη δημιουργία της ταινίας «Στην πύλη της αιωνιότητας» ο Βίνσεντ βαν Γκογκ έγινε το πρίσμα του Σνάμπελ αλλά και του σπουδαίου συγγραφέα-σεναριογράφου Ζαν-Κλοντ Καριέρ που συνυπέγραψε μαζί του το σενάριο. Βεβαίως, οι δύο καλλιτέχνες στηρίχθηκαν σε επίπονη έρευνα. Διάβασαν την αλληλογραφία του ζωγράφου (κυρίως με τον αδελφό του), τις βιογραφίες που έχουν γραφεί για αυτόν, μελέτησαν ακόμα και θρύλους που κυκλοφορούν για τον ζωγράφο. Και όλα αυτά για να φτιάξουν ένα έργο καθαρής μυθοπλασίας.

Στο Φεστιβάλ Βενετίας ο έμπειρος Καριέρ, σεναριογράφος εκτός άλλων των ταινιών της γαλλικής περιόδου του Λουίς Μπουνιουέλ («Η κρυφή γοητεία της μπουρζουαζίας», «Η ωραία της ημέρας»), είπε ότι σε αντίθεση με τα όσα οι ειδικοί πιστεύουν δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι ο Βαν Γκογκ αυτοκτόνησε. Στην ταινία βλέπουμε ότι τον σκότωσαν άλλοι, και μάλιστα η σκηνή είναι κάπως αόριστη, ίσως έγινε κατά λάθος. «Η αυτοκτονία είναι μια ρομαντική εκδοχή για τον Βαν Γκογκ» είπε ο Καριέρ, «όπως όλη του η ζωή έχει μια ρομαντική απόχρωση. Ο Βαν Γκογκ δεν ήταν καθόλου ο καταθλιπτικός τύπος που όλοι φανταζόμαστε. Ηταν ένας άνθρωπος που δούλευε διαρκώς και πυρετωδώς, που αναζητούσε την επιτυχία, που ήθελε τη φήμη».

Και τελικά εκεί βρίσκεται η ομορφιά αυτής της ταινίας. Σε αυτή την αρμονική μείξη ιδεών γύρω από τον ζωγράφο (που ίσως έχουν, ίσως όμως και να μην έχουν απόλυτη σχέση με την πραγματικότητα) με αληθινά περιστατικά και αληθινούς ανθρώπους που σημάδεψαν τη ζωή του. Ανάμεσά τους, εκτός από τον αδελφό του τον Τέο, που ειρωνικά ήταν έμπορος έργων τέχνης (Ρούπερτ Φρεντ), σημαντικό ρόλο έπαιξε ο Πολ Γκογκέν (Οσκαρ Αϊζακ), ένας ακόμα άνθρωπος απέναντι στον οποίο, σύμφωνα με την εκδοχή του Σνάμπελ, ο Βαν Γκογκ ένιωθε εξάρτηση.

Η παρακαταθήκη σε δύο ώρες

Πεθαίνοντας ο Βίνσεντ βαν Γκογκ άφησε πίσω του 800 πίνακες και 1.200 ζωγραφιές, έργα που σήμερα κοστίζουν εκατομμύρια. Εδώ και πολλά χρόνια αναγνωρίζεται ως ένας από τους κορυφαίους ζωγράφους όλων των εποχών, ο άνθρωπος που επέδρασε όσο κανένας άλλος σε κινήματα όπως του εξπρεσιονισμού και του φοβισμού. Οσο ζούσε όμως δεν κατάφερε να γευθεί ούτε μία σταλιά από την επιτυχία που όλα τα έργα του σημείωσαν μετά θάνατον. Ηταν ένας ζωγράφος τον οποίο χλεύαζαν συνεχώς και που συντηρούσε ο αδελφός του Τέο. Ανέκαθεν τεράστιο ζήτημα ήταν η ψυχική κατάσταση του Βίνσεντ Βαν Γκογκ, για την οποία έχουν εκφραστεί πολλές εκδοχές: διπολική διαταραχή, σχιζοφρένεια, επιληψία. Εχουν επίσης μιλήσει και για δηλητηρίασή του από τις μπογιές, για σύφιλη και για θρησκευτική έκσταση. Πού βρίσκεται η αλήθεια; Το σίγουρο είναι ότι ο Βαν Γκογκ νοσηλεύτηκε σε ψυχιατρική κλινική (με τη θέλησή του), κάτι που δεν τον εμπόδισε να συνεχίσει να δουλεύει ως τον θάνατό του.

Η αρκετά μεγάλης διάρκειας ταινία (λίγο κάτω από τις δύο ώρες) διαπερνά όλα αυτά τα θέματα, αλλά το ενδιαφέρον του Σνάμπελ είναι να παρακολουθεί πέρα από καθετί τον Βαν Γκογκ την ώρα που δουλεύει ή αλλιώς την ώρα που έκανε ό,τι έπρεπε να κάνει, να ζωγραφίζει. Ο Σνάμπελ διψά να δείξει με εικόνες τη σπλαχνική μαγεία της δημιουργίας, τη διαδικασία που αψηφώντας όλες τις λέξεις και εξαλείφοντας τον χρόνο αρχίζει από το εσωτερικό του καλλιτέχνη και καταλήγει στο καβαλέτο. Επίσης, είναι μια ταινία για την έντονη σωματικότητα της ζωγραφικής και την πλήρη αφοσίωση του καλλιτέχνη σε αυτήν. Για την ακρίβεια, όταν τον βλέπουμε να ζωγραφίζει νιώθουμε πως είναι ένα με την ίδια τη φύση: διανύει ατελείωτες αποστάσεις με το καβαλέτο και ένα πάνινο σκαμνί, σκαρφαλώνει βουνά, γεύεται το χώμα – κυριολεκτικά το τρώει. Αυτή η σωματική επαφή του ζωγράφου με τη φύση μετουσιώθηκε, σύμφωνα με τη ματιά του Τζούλιαν Σνάμπελ, στην τέχνη του. Το «Στην πύλη της αιωνιότητας» είναι μια υπέροχη ωδή προς το καλλιτεχνικό πνεύμα αλλά και την απόλυτη πεποίθηση του Βαν Γκογκ σε αυτό που έκανε, σε αυτό στο οποίο αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του.

Βαν Γκογκ και 7η τέχνη

Χαρακτηριστικές στιγμές του ολλανδού ζωγράφου στο σινεμά:

-«Η ζωή ενός ανθρώπου» («Lust for life», 1956). Ο Κερκ Ντάγκλας προτάθηκε για Οσκαρ υποδυόμενος τον Βαν Γκογκ στην ακαδημαϊκή αλλά ενδιαφέρουσα ταινία του Βινσέντε Μινέλι, η οποία στηρίζεται στο πολυδιαβασμένο μυθιστόρημα του Ερβινγκ Στόουν. Για την ίδια ταινία ο Αντονι Κουίν κέρδισε το Οσκαρ δεύτερου ρόλου ως Πολ Γκογκέν.

-«Ονειρα» («Dreams», 1990). Στη σπονδυλωτή ταινία που αποτελείται από κινηματογραφημένα όνειρα του ιάπωνα σκηνοθέτη Ακίρα Κουροσάβα, το πιο όμορφο είναι εκείνο στο οποίο ο ίδιος περπατά ανάμεσα στους πίνακες του Βαν Γκογκ, που υποδύεται ο Μάρτιν Σκορσέζε.

-«Vincent and Theo» (1990). Ο Ρόμπερτ Ολτμαν εστιάζει στην παράξενη σχέση αγάπης ανάμεσα στον Βαν Γκογκ (Τιμ Ροθ) και στον αδελφό του Τέο (Πολ Ρις).

-«Van Gogh» (1991). Οι τελευταίες 67 ημέρες της ζωής του Βαν Γκογκ μέσα από ένα σκληρό ψυχόδραμα του «δύσκολου» Μορίς Πιαλά, με τον Ζακ Ντιτρόν στον ρόλο του ζωγράφου.

-«Painted with words» (2010). Ο δημοφιλής τηλεοπτικός Σέρλοκ Χολμς Μπένεντικτ Κάμπερμπατς υποδύεται τον ζωγράφο στην ταινία του Αντριου Χάτον που στήριξε το σενάριο αποκλειστικά στα λόγια του μέσα από την αλληλογραφία του με τον αδελφό του Τέο.

-«Loving Vincent» (2017). Η ζωή του Βαν Γκογκ σε κινούμενα σχέδια εμπνευσμένα από τα έργα του. Ενα κομψοτέχνημα των Ντορότα Κομπιέλα και Χιου Γουέλτσμαν, το οποίο προτάθηκε για Οσκαρ.