Με εντυπωσιακή συχνότητα και εξαιρετική κατά κανόνα επιτυχία, τον τελευταίο καιρό, επιστολές και ημερολόγια κάθε είδους ανελίσσονται από τη σκιερή εχεμύθεια των συρταριών στους φωτεινούς προβολείς των πιεστηρίων. Πριν από λίγο καιρό δημοσιεύτηκε η αλληλογραφία ανάμεσα στον Μάρτιν Χάιντεγκερ και στη Χάνα Αρεντ και θεωρήθηκε πνευματικό γεγονός. Και πρόσφατα ο αμερικανικός οίκος Ράντομ έδωσε το υψηλότερο ποσό που έχει ποτέ καταβληθεί για γερμανικό έργο, 500.000 δολάρια, προκειμένου να εκδώσει στα αγγλικά το ημερολόγιο του Βίκτωρος Κλέμπερερ εβραίου διανοουμένου (εξαδέλφου του γνωστού μαέστρου) που παρέμεινε εκτός στρατοπέδων συγκεντρώσεως και περιγράφει την καθημερινότητα στη χιτλερική Γερμανία.
Η χρονική περίοδος συγγραφής των περισσότερων από αυτά τα έργα εντοπίζεται στο πρώτο ήμισυ αυτού του αιώνα. Και είναι προφανές ότι η δική μας εποχή ελάχιστα θα τροφοδοτήσει το μέλλον με παρόμοιου είδους εκδοτικά εγχειρήματα: με τις νέες πραγματικές συνθήκες που έχουν διαμορφώσει το τηλέφωνο, το φαξ και η μείωση των αποστάσεων, η αλληλογραφία ως τρόπος προσωπικής επικοινωνίας έχει σχεδόν εκλείψει. Το ταχυδρομείο διακινεί πλέον απρόσωπα έγγραφα επαγγελματικού και υπηρεσιακού χαρακτήρα. Αλλά και οι περισπασμοί, εργασιακοί και μη, της σύγχρονης ζωής, όπως και η αντικατάσταση της ιδιόχειρης γραφής από τον ψυχρό παρεμβατισμό του κομπιούτερ, αποτελούν παράγοντες φυγόκεντρους ως προς τη στοχαστική ενδοσκόπηση που απαιτεί η τήρηση ενός ημερολογίου. Ετσι μπορεί κανείς να πιθανολογήσει ότι στο μέλλον εκδόσεις αλληλογραφίας δεν θα υπάρχουν, ενώ τα ημερολόγια που θα βλέπουν το φως θα είναι ασφαλώς ολιγώτερα σε αριθμό και συντομότερα σε έκταση, με περιεχόμενο που θα συνιστά μάλλον καταγραφή αποσπασματικών προσωπικών σκέψεων παρά εκτεταμένη αφηγηματική ανέλιξη γεγονότων.
Οι επιστολές και τα ημερολόγια είναι ήδη συγγενή. Και στα δύο κυρίαρχο στοιχείο είναι η καταγραφή μιας υπαρξιακής μαρτυρίας. Οι διαφορές στην επικοινωνιακή λειτουργία τους είναι στοιχείο ύστερο και ήσσον. Το ημερολόγιο είναι κατά βάθος μια επιστολή με άδηλο αποδέκτη. Και μια επιστολή τις περισσότερες φορές είναι μια εξομολόγηση με αφορμή την παρουσία ενός άλλου προσώπου.
Οι νέες τεχνολογικές συνθήκες δίνουν μια εξήγηση στη φθίνουσα πορεία συγγραφής επιστολών και ημερολογίων. Εν τούτοις δεν επαρκούν για να εξηγήσουν την επιτυχία που σήμερα σημειώνουν οι εκδόσεις των επιστολών και των ημερολογίων που γράφτηκαν στο παρελθόν. Ισως η καρδιά του θέματος να ανιχνεύεται αλλού:
Μικρή σημασία έχει αν οι άνθρωποι δεν αλληλογραφούν ή κρατούν σπανιότερα ημερολόγιο. Το πιο σημαντικό είναι ότι οι άνθρωποι διηγούνται όλο και λιγότερα κομμάτια από τη ζωή τους. Και ότι η κοινωνικότητα που αναπτύσσουν πλέον είναι χλωμή και άτονη. Ακόμη και ο οίστρος του κουτσομπολιού έχει απονευρωθεί.
Η καθημερινότητα είναι ένα τιτάνιο στοιχείο για τη ζωή. Η επαναληπτικότητα, η κανονικότητα και η τιποτολογία είναι οι μεγάλες δυνάμεις της. Γιατί είναι σαν το εφησυχαστικό κελάρυσμα μιας μακρινής αιωνιότητας. Η καθημερινότητα είναι σαν το φόντο στους πίνακες. Υποστηρίζει και προβάλλει τις μεγάλες χειρονομίες.
Ο σύγχρονος άνθρωπος όμως έχει μια βιωματική ολιγωρία και υστέρηση στην πρόσληψη της καθημερινότητας. Και διηγείται λιγότερο, γιατί συλλέγει λιγότερο βιωματικό υλικό και γιατί δεν θεωρεί αξιομνημόνευτη τη ζωή του. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι κάτι σαν τον «σιωπηλό μάρτυρα» του Χίτσκοκ που λόγω αναπηρίας παρακολουθεί τη ζωή από το παράθυρο. Παράθυρο του σημερινού ανθρώπου είναι η τηλεόραση. Ωστόσο ο ήρωας του Χίτσκοκ έκανε συνειρμούς. Ο σύγχρονος άνθρωπος βλέπει τον κόσμο με ήθος θεατού πορνό: αρκείται σε μια μασημένη και ετερόνομη αίσθηση που υποκαθιστά μια εμπειρία που, κατά φύσιν, οφείλει να είναι άμεση και αυθεντική.
Κάθε τέτοια θέση αδρανοποιεί, χαυνώνει και αλλοτριώνει. Το παρελθόν βουλιάζει χωρίς αρμούς συλλογισμών. Και το παρόν μένει μετέωρο χωρίς μακροπρόθεσμο στόχο.
Ετσι η βίωση της καθημερινότητας υποκαθίσταται εν πολλοίς από την ύλη των μέσων ενημέρωσης. Από σίριαλ που πλαδαρά περιγράφουν ασημαντότητες μέσα σε μικρόκοσμους και από εκπομπές που μεταφέρουν πληροφορίες για την ιδιωτική ζωή επωνύμων που δρουν σαν φουκαράδες ή φουκαράδων που θεωρούν ότι κατέστησαν επώνυμοι.
Μέσα σ’ αυτή την προσληπτική πραγματικότητα, το προσφιλές σχήμα είναι το παρατακτικό και επίπεδο. Ισως να μην είναι φαινόμενο άσχετο η εξαιρετικά εκτεταμένη χρήση στον καθημερινό λόγο του ενεστώτος και των παρατακτικών προτάσεων ένδειξη αδυναμίας για συνθετικά εγχειρήματα.
Τα ημερολόγια και οι επιστολές ανταποκρίνονται σ’ αυτό το σχήμα και γι’ αυτό σημειώνουν εκδοτική επιτυχία. Βεβαίως ενδεχομένως, και συχνά, έχουν και ποιότητα.
Ο πρώτος τόμος του ημερολογίου του Βίκτωρος Κλέμπερερ επιγράφεται: «Να συλλέγεις τη ζωή, χωρίς να ρωτάς πώς και γιατί». Εδώ μάλλον σφάλλει υπεραπλουστεύοντας. Κάθε διήγηση προϋποθέτει μια οπτική γωνία και μια δομή. Προϋποθέτει δηλαδή μια ενεργητική στάση. Και κάθε ζωή καλό θα είναι να βιώνεται όπως ο περίπατος της Κοκκινοσκουφίτσας. Με οίστρο και θαυμασμό, με ήθος διακινδύνευσης, με θάρρος περιπλάνησης. Αλλά και με γνώση μιας αρχής και ενός σκοπού, που σημαίνει με συνείδηση της πορείας.
