Ο ποταμός Ιζόντσο (κατά τους Ιταλούς) ή Σότσα (κατά τους Σλοβένους), μήκους 138 χλμ., πηγάζει από τις Ιουλιανές Αλπεις, διασχίζει τη Δυτική Σλοβενία, περνάει στην Ιταλία και εκβάλλει στην Αδριατική, κοντά στην πόλη Μονφαλκόνε. Είναι από τους ωραιότερους, με σμαραγδένιο χρώμα, και καθαρότερους ποταμούς της Ευρώπης. Οσοι επισκέπτονται τη μαγευτική κοιλάδα του Ιζόντσο δύσκολα μπορούν να φανταστούν πως εδώ εκτεινόταν το ιταλικό μέτωπο στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου έχασαν τη ζωή τους 500.000 στρατιώτες. Πασίγνωστο είναι το μυθιστόρημα του Χέμινγκγουεϊ Αποχαιρετισμός στα όπλα, όπου περιγράφεται με συγκλονιστικές λεπτομέρειες η καταστροφική, για τους Ιταλούς, μάχη του Καπορέτο σ’ αυτό το μέτωπο, όπου σκοτώθηκαν 50.000 και πλέον στρατιώτες. Λιγότερο γνωστό είναι πως εδώ αναδύθηκε η στρατιωτική ιδιοφυΐα του νεαρού λοχαγού Ρόμελ, όπως και το ότι εδώ υπηρέτησε ένας άνθρωπος που πολύ σύντομα θα απέβαινε μοιραίος για την Ιταλία: ο Μπενίτο Μουσολίνι.

Ο Μουσολίνι τραυματίστηκε το 1917, όχι όμως στη μάχη αλλά από ατύχημα στο πεδίο ασκήσεων. Ομως ο πόλεμος αυτός, όπως ο ίδιος το είχε προβλέψει, θα άλλαζε τη μοίρα της Ευρώπης, όπως βεβαίως και τη δική του και της χώρας του.

Μπενίτο Χουάρες και Μπενίτο Μουσολίνι

Ο πατέρας του Μουσολίνι ήταν αναρχοσοσιαλιστής. Το ίδιο και ο γιος του, από πολύ μικρός μάλιστα. Αλλωστε ο πατέρας Μουσολίνι τού έδωσε το όνομα Μπενίτο εις ανάμνησιν του ονόματος του εθνικού ήρωα του Μεξικού τον 19ο αιώνα Μπενίτο Χουάρες.

Ο οξύθυμος, καβγατζής, πεφυσιωμένος αλλά εξαιρετικά ευφυής Μπενίτο Μουσολίνι θα ανέπτυσσε σοσιαλιστική δράση στα νιάτα του, θα φυλακιζόταν, θα γινόταν στα 27 του χρόνια αρχισυντάκτης του περιοδικού των σοσιαλιστών Avanti, θα διακήρυττε τον διαχωρισμό Εκκλησίας και Κράτους, θα ήταν αντιμιλιταριστής και ειρηνόφιλος, τα ακριβώς αντίθετα από όσα αποτέλεσαν τον πυρήνα της φασιστικής ιδεολογίας.

Εκείνος ο πρώην φιλειρηνιστής θα ενέπλεκε τη χώρα του σε τρεις πολέμους (στην Αιθιοπία το 1935, στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο το 1936 και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1929, στο ζενίθ της δημοφιλίας του, είχε αφήσει κατά μέρος τις άγριες επιθέσεις του εναντίον της Καθολικής Εκκλησίας και υπέγραφε με το Βατικανό το γνωστό κονκορδάτο που γεφύρωνε τις διαφορές Εκκλησίας – Κράτους στην Ιταλία, με αποτέλεσμα ο τότε Πάπας Πίος ΧΙ να δηλώσει πως τον Μουσολίνι τον είχε στείλει «η Θεία Πρόνοια».

Το «πνευματικό κέντρο» του φασισμού

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται στις 23 Μαρτίου αυτής της χρονιάς από τότε που στο Μιλάνο της Ιταλίας ο Μουσολίνι, ο «ντούτσε» (αρχηγός) όπως απαιτούσε να τον αποκαλούν, ίδρυε το φασιστικό πολιτικό του κίνημα με 200 μόλις μέλη. Η ειρωνεία της Ιστορίας είναι πως σ’ αυτήν ακριβώς την πόλη οι ιταλοί παρτιζάνοι, που τον είχαν συλλάβει και εκτελέσει στις 28 Απριλίου 1945 μαζί με την ερωμένη του Κλάρα Πετάτσι, θα κρεμούσαν τα πτώματά τους από τις φτέρνες.

Δεν γνωρίζουμε τα ονόματα εκείνων που εξετέλεσαν τον Μουσολίνι και την Πετάτσι μαζί με άλλα 16 στελέχη του φασιστικού κόμματος. Οι ιστορίες που διαδίδονται σχετικά με τις τελευταίες στιγμές του ιταλού δικτάτορα είναι ανατριχιαστικές, αν και δεν είναι βέβαιο ποιες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και ποιες όχι. Λέγεται, για παράδειγμα, πως κάποια γυναίκα τού φύτεψε πέντε σφαίρες, μία για καθέναν από τους γιους της που είχαν σκοτώσει οι φασίστες.

Η υποστήριξη των διανοουμένων

Η άνοδος στην εξουσία των μπολσεβίκων το 1917 στη Ρωσία λειτούργησε καταλυτικά όσον αφορά την υποστήριξη του Μουσολίνι στην Ιταλία, αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη, ακόμη και στην Αγγλία, όπου ο Τσόρτσιλ, ο κατοπινός «πατέρας της νίκης» στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο ιταλός δικτάτορας βρισκόταν στο ζενίθ της φήμης του, του είχε πλέξει το εγκώμιο. Στην Ιταλία επιφανείς συγγραφείς και διανοούμενοι, όπως ο Τζεντίλε, ο Μαρινέτι, ο Κούρτσιο Μαλαπάρτε, ο Ουνγκαρέτι και ο Πιραντέλο, τον είχαν υποστηρίξει (μολονότι, πλην του Τζεντίλε και του Μαρινέτι, οι υπόλοιποι στράφηκαν αργότερα εναντίον του).

Tο Canto LXXIV, το πρώτο από τα Cantos της Πίζας του Εζρα Πάουντ, κορυφαίου μοντερνιστή ποιητή του 20ού αιώνα, αρχίζει με έναν θρήνο για την πτώση του μουσολινικού καθεστώτος. Ο ποιητής, αναφερόμενος στην εικόνα του Μουσολίνι και της ερωμένης του κρεμασμένων από τους αστραγάλους στο Μιλάνο, την αποκαλεί «διπλή σταύρωση».

Ο Μουσολίνι, κατά τον Πάουντ, ήταν ένας ας πούμε σύγχρονος Σιγισμόνδος Μαλατέστα. Η εξωφρενική υπερβολή, ωστόσο, δεν ήταν εντελώς αβάσιμη. Ο Μουσολίνι θεωρούσε πως η κουλτούρα ήταν σημαντική για την εδραίωση του καθεστώτος του, εφόσον φυσικά υπηρετούσε τους σκοπούς του. Δεν είναι τυχαίο που είχε αντιληφθεί την τεράστια σημασία του κινηματογράφου ως ύψιστου μέσου της προπαγάνδας και δημιούργησε το 1937 τα κινηματογραφικά στούντιο της Τσινετσιτά, όπου μεταπολεμικά γυρίστηκαν μερικές από τις πλέον διάσημες διεθνείς υπερπαραγωγές.

Βία και τρομοκρατία

Η βία και η τρομοκρατία ήταν ουσιαστικά συστατικά του φασιστικού καθεστώτος. Ο Μουσολίνι κατήργησε τη δημοκρατία αφού πρώτα τη χρησιμοποίησε, όπως και ο Χίτλερ. Η βασικότερη όμως ομοιότητα ανάμεσα στο φασιστικό και στο ναζιστικό καθεστώς ήταν η θεωρία του ζωτικού χώρου (spazio vitale, κατά την ιταλική του εκδοχή). Η αρχαϊκή ιδέα του Μουσολίνι πως η Ιταλία της εποχής του θα έπρεπε να είναι η Τρίτη Ρώμη και η Μεσόγειος να γίνει ιταλική λίμνη δεν απέβλεπε σε κανένα μέλλον, αλλά ερχόταν από ένα νεκρό παρελθόν, που ωστόσο ασκούσε μια γοητεία σε ένα διόλου ευκαταφρόνητο μέρος του γενικού πληθυσμού, απόδειξη ότι η μουσολινική δικτατορία ήταν από τις μακροβιότερες στην Ιστορία. Επρόκειτο για έναν απίστευτο αναχρονισμό που ξεκίνησε στις 23 Μαρτίου 1919 στο Μιλάνο, το πνευματικό κέντρο του φασισμού (όπως ήταν η Νυρεμβέργη για τον ναζισμό), και τελείωσε στην ίδια πόλη.