Μάιλς Ντέιβις: Ο κουλ επιστήμονας της τζαζ

1987. Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, ο Ρόναλντ Ρίγκαν. Σύζυγός του η Νάνσι Ρίγκαν. Επίσημο δείπνο για να τιμηθεί η προσφορά του συνθέτη και τραγουδιστή της σόουλ Ρέι Τσαρλς. Ανάμεσα στους καλεσμένους ο Μάιλς Ντέιβις. Δεν ήθελε να πάει. Στριφογύριζε στο μυαλό του μέρες να αρνηθεί. Από την άλλη, δεν του πήγαινε να μην τιμήσει τον Ρέι. Πήγε, παρευρέθηκε στην τιμητική βραδιά και κάποια στιγμή, όπως θέλει ο αστικός αμερικανικός μύθος, η Νάνσι Ρίγκαν τού έκανε τη μοιραία ερώτηση: «Τι έχεις κάνει στη ζωή σου ώστε να αξίζεις αυτή την πρόσκληση;». Με κάθε ειλικρίνεια τής απάντησε ότι είναι αυτός που έχει αλλάξει τη μουσική πέντε-έξι φορές, συμπληρώνοντας: «Εσύ τι έχεις κάνει για να ‘σαι εδώ εκτός απ’ το να κάνεις σεξ με τον πρόεδρο;».

Δεν γνωρίζω ποια ήταν η σχέση του προεδρικού ζευγαριού την περίοδο εκείνη, αλλά ο αλαζόνας Μάιλς Ντέιβις είχε δίκιο. Ηταν – είναι – εκείνος που άλλαξε την ιστορία της μουσικής, που τα έβαλε κάποιες φορές με όλους και με όλα, που γύρισε την πλάτη του στο κοινό όταν έπαιζε με την τρομπέτα του, που για κάποια περίοδο της ζωής του έβλεπε λευκό και αν δεν έφτυνε κάτω άλλαζε πεζοδρόμιο. Ηταν εκείνος που έκανε την τζαζ μουσική παγκόσμια. «Δεν είμαι τζαζίστας, είμαι μουσικός» δήλωνε ο ίδιος.

Ο Μάιλς Ντέιβις μπορεί να είναι πασίγνωστος ως συνθέτης και τρομπετίστας και να έχει επιδράσει καταλυτικά τη μουσική του 20ού αιώνα, αλλά για τον άνθρωπο Μάιλς δεν είναι πολλά γνωστά. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει ο ντοκιμαντερίστας Στάνλεϊ Νέλσον, με την πρόσφατη ταινία τεκμηρίωσης «Miles Davis: Birth of the Cool». Σε αυτήν περιλαμβάνονται στιγμιότυπα που δεν έχουν προβληθεί ποτέ μέχρι τώρα, συμπεριλαμβανομένων σκηνών από τις ηχογραφήσεις του και συνεντεύξεων με όσους ενέπνευσε.

Το ντοκιμαντέρ προβάλλει «τον τρόπο που μεγάλωσε, τη μεθοδολογία του, τις σχέσεις του και τους δαίμονές του, ώστε αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε τον άνθρωπο που επαναπροσδιόρισε το αυθεντικό αμερικανικό μουσικό είδος, την τζαζ, και έχει επηρεάσει γενιές μουσικών της rock, του funk και του hip-hop» δήλωσε ο σκηνοθέτης. «Ο Μάιλς ήταν ένας ξεχωριστός άνθρωπος – στη ζωή, στον έρωτα, στη μουσική -, ένας μοναδικός καλλιτέχνης που ποτέ δεν κοίταξε πίσω και άλλαξε ό,τι νομίζαμε πως γνωρίζαμε για την τζαζ, τη μουσική, τη ζωή αρκετές φορές στην καριέρα του».

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στα χρόνια που ο τρομπετίστας πέρασε στο Παρίσι. Δεν ήταν ακόμη σταρ, ωστόσο αγκαλιάστηκε από τη διανόηση και είχε ερωτική σχέση με την ηθοποιό και τραγουδίστρια Ζιλιέτ Γκρεκό. Στο Παρίσι ο Ντέιβις συναντήθηκε και γνωρίστηκε με τον Πικάσο και τον Σαρτρ. Εντυπωσιάστηκε από το ότι οι Γάλλοι, παρά το χρώμα του, τον αντιμετώπιζαν ως ίσο. Αυτό έδωσε μια νέα προοπτική στην κοινωνική του θεώρηση: μαύροι και λευκοί μπορούσαν να ζήσουν μαζί αν άφηναν στην άκρη το χρώμα και το παρελθόν της δουλείας. «Ποτέ δεν είχα αισθανθεί έτσι στη ζωή μου… να με μεταχειρίζονται σαν άνθρωπο. Στο Παρίσι κατάλαβα ότι όλοι οι λευκοί δεν ήταν ίδιοι» είχε δηλώσει κάποια στιγμή μετέπειτα. Ομως η επιστροφή του στην Αμερική τού έφερε απογοήτευση και τον έσπρωξε στα ναρκωτικά.

Η επαφή του με τη μουσική

Τι ώθησε όμως τον Μάιλς Ντιούι Ντέιβις Γ’ (1926 – 1991) στη μουσική; Ο πατέρας του ήταν οδοντίατρος, η μητέρα του πιανίστρια και τραγουδίστρια. Η οικογένειά του εύπορη. Δεν ήταν ακριβώς ο Αφροαμερικανός που θα έπρεπε να παίξει μουσική για να ζήσει. Στα 13 του ζήτησε να του αγοράσουν μια τρομπέτα. Από εκείνη τη στιγμή όλα άλλαξαν για εκείνον και για τη μουσική. Το χεράκι του το έβαλε και ο Ντίζι Γκιλέσπι, όταν έπαιξε στο Σεντ Λούις, το 1941. Ο 15χρονος Μάιλς πλέον δεν κρατιόταν.

Ο Μάιλς είπε στην οικογένειά του ότι θα σπούδαζε στη Σχολή Τζούλιαρντ, αλλά έναν χρόνο αργότερα έπαιξε με τον Τσάρλι Πάρκερ και τον Ντίζι Γκιλέσπι για πρώτη φορά. Δεν θα αργούσε να γίνει μέλος της μπάντας τους και για ένα διάστημα συγκατοίκησε με τον Πάρκερ για να μάθει να παίζει. Απέκτησε βαθιά γνώση της μουσικής. Είπε αργότερα: «Και η πόρτα να έτριζε, ξέραμε ακριβώς τι νότα ήταν ο ήχος. Ημασταν επιστήμονες της μουσικής».

Αντιφατικός και star maker

Ο Μάιλς Ντέιβις έπαιζε με χαρακτηριστικά απαλό τόνο, χωρίς βιμπράτο (διακύμανση του ήχου). H τρομπέτα του ακουγόταν σαν να εξέφραζε λύπη και μοναξιά. Ηχογράφησε ένα από τα πιο φημισμένα άλμπουμ της τζαζ, το «Kind of Blue» (Columbia, 1959). Μια σύνθεσή του από αυτόν τον δίσκο που είχε τεράστια επιρροή στην τζαζ είναι το «So What», που αποτελεί ένα κατ’ εξοχήν παράδειγμα της «πολύπλοκης απλότητας» που χαρακτήριζε τη μουσική του.

Για τις μπάντες του διάλεγε ταλαντούχους μουσικούς, όπως τον ντράμερ Τόνι Γουίλιαμς και τον πιανίστα Χέρμπι Χάνκοκ, που είχε παίξει Μότσαρτ με τη φιλαρμονική του Σικάγο σε ηλικία 11 χρόνων. Πολλά άλλα μεγάλα ονόματα της τζαζ έγιναν διάσημα δίπλα του. Ανάμεσά τους οι σαξοφωνίστες Τζον Κολτρέιν και Γουέιν Σόρτερ, οι πιανίστες Μπιλ Εβανς, Γουίντον Κέλι, Τσικ Κορέα και Κιθ Τζάρετ, ο βιμπραφωνίστας Μιλτ Τζάκσον και ο μπασίστας Ντέιβ Χόλαντ. Γι’ αυτό ο Ντέιβις έχει χαρακτηριστεί «star maker».

Σε μισόν αιώνα δημιουργίας ο Μάιλς Ντέιβις ακροβατούσε μεταξύ του πάθους του για τη μουσική και του πάθους του για ζωή. Οταν το 1970 ο βρετανός κιθαρίστας Ερικ Κλάπτον του ζήτησε να παίξουν μαζί σε ένα φεστιβάλ ροκ, ο Ντέιβις αρνήθηκε δηλώνοντας τα εξής: «Το ροκ είναι λευκή λέξη. Και δεν θέλω να γίνω λευκός». Οπως παρατήρησε ο ιστορικός της τζαζ Χοακίμ Μπέρεντ «ένας άνθρωπος με τόσα συμπλέγματα, που έχει τέτοιους διχασμούς μέσα του, πρέπει να είναι πραγματικά χαρισματικός για να γίνει τόσο επιτυχημένος».

Ο εθισμός στα ναρκωτικά

Ο κόσμος της τζαζ μπορεί να είναι μαγικός, είναι όμως και άσωτος και τα ναρκωτικά είναι μέρος αυτής της άσωτης πλευράς του. Οι περισσότεροι γύρω από τον Μ. Ντέιβις έκαναν χρήση. Μουσικοί, τραγουδιστές, θαμώνες των κλαμπ, Αφροαμερικανοί και λευκοί. Για έναν χαρακτήρα που δυσανασχετούσε επειδή έπαιζε για τους «ασπρουλιάρηδες», η εξάρτηση από την ηρωίνη δεν άργησε να έρθει. Το 1954 πήγε στη φάρμα του πατέρα του και έμεινε κλειδωμένος για 7 ημέρες, χωρίς να τρώει ή να πίνει. Οταν τελικά βγήκε από το διαμέρισμα, είχε καταφέρει να νικήσει τον εθισμό του. Η δημιουργικότητά του απογειώθηκε ξανά, με άλμπουμ σαν το «Milestones» (Columbia, 1958), με το ομώνυμο κομμάτι. Χρόνια μετά θα συναντηθεί με την κοκαΐνη, θα εθιστεί και θα κάνει ξανά προσπάθειες απεξάρτησης.

Η ζωή του είχε γυναίκες, έρωτες, πάθη, χρήματα, δοκιμασίες, δόξα, κόντρες, αντιπάθειες, αγάπη. Μπι-μποπ, ορχηστρική τζαζ, χαρντ-μποπ, τζαζ-ροκ, κουλ τζαζ, φιούζον παίχθηκαν και γιγαντώθηκαν μέσα από την τρομπέτα του. Και όλα αυτά δεμένα άρρηκτα με ένα περίπλοκο και ιδιόρρυθμο χαρακτήρα.

Για την ποιητική του συλλογή «Mexico City Blues», ο Τζακ Κέρουακ είχε ζητήσει μια χάρη από τον κάθε αναγνώστη του: «Θέλω να με θεωρήσεις ποιητή της τζαζ που παίζει με το πνευστό του ένα εκτεταμένο μπλουζ σε μια απογευματινή μάζωξη μουσικών». Ο Μάιλς Ντέιβις, από την πλευρά του, δεν έπαιζε μόνο μουσική. Δημιουργούσε ένα ποιητικό σύμπαν.

Ενας «Τζακ Κέρουακ της τζαζ».

Πέντε άλμπουμ-ορόσημα

«Kind of Blue», 1959
Ο πρώτος σε πωλήσεις τζαζ δίσκος. Σύμφωνα με το μουσικό περιοδικό «Rolling Stone», κατατάσσεται στη 12η θέση με τους καλύτερους δίσκους όλων των εποχών, ένα από τα μεγαλύτερα μουσικά δημιουργήματα του 20ού αιώνα. Συνθέσεις που πήγαν αντίθετα στο τότε μουσικό ρεύμα της τζαζ, την μπι-μποπ. Το κατάφεραν, και μάλιστα με πανηγυρικό τρόπο, αφού από το πρώτο μόλις κομμάτι του δίσκου, το «So What», το ελεύθερο και ρυθμικό στυλ είναι φανερό. Το 2009 η Βουλή των Αντιπροσώπων στις ΗΠΑ πέρασε συμβολικό ψήφισμα αναγνώρισής του «τιμώντας το κορυφαίο έργο και επιβεβαιώνοντας την τζαζ ως εθνικό θησαυρό».

«Birth of the Cool», 1957
Το 1950 ο Μάιλς Ντέιβις έγραψε τον δίσκο ο οποίος εισήγαγε ένα νέο είδος τζαζ που περιλαμβάνει καινοτόμες συνθέσεις επηρεασμένες από τεχνικές κλασικής μουσικής, όπως η πολυφωνία. Ουσιαστικά πρόκειται για τη γέννηση της cool jazz.

«Bitches Brew», 1970
Αλμπουμ-ορόσημο το οποίο ηχογραφήθηκε το 1969 με επιρροές από τη μουσική των Τζέιμς Μπράουν, Τζίμι Χέντριξ και Sly and the Family Stone. Ο Ντέιβις συνέχισε τον πειραματισμό του με τα ηλεκτρικά όργανα, απέρριψε τους παραδοσιακούς ρυθμούς τζαζ και δημιούργησε ένα άλμπουμ που αναγνωρίστηκε ως ένα από τα σημαντικότερα της τζαζ.

«Sketches of Spain», 1960
Ισως το πρώτο παγκόσμιο άλμπουμ στην ιστορία της μουσικής: μια μουσική συνάντηση τζαζ, κλασικής μουσικής και στυλ. Επηρεασμένο από την ισπανική μουσική (χωρίς να είναι ισπανικό), αποτελεί μια διατριβή υποδειγματικής σύντηξης μουσικών ειδών, όταν υπάρχει ταλέντο.

Miles Davis & John Coltrane – The Final Tour: The Bootleg Series, Vol. 6, 2018
Ανοιξη 1960. Οι δύο γίγαντες με την περίεργη σχέση – σαν τα αδέρφια που τη μία τσακώνονται και την άλλη αγαπιούνται – δίνουν συναυλίες στο Παρίσι, στη Στοκχόλμη και στην Κοπεγχάγη. Παρουσιάζουν ένα καταιγιστικό live lp, όπου συχνά αφηνιάζουν, κοντράρονται επί σκηνής μέσω της δεξιοτεχνίας τους και ενίοτε ενώνουν τα μουσικά τους οράματα.