Ο «Ιβάν ο Τρομερός»του 20ού αιώνα

Τον Απρίλιο του 1922 ο Ιωσήφ Στάλιν αναλαμβάνει Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της ΕΣΣΔ. Ως τότε ο ρόλος της Γραμματείας ήταν κατά βάση τεχνικός και τα ηγετικά στελέχη του κόμματος, όπως ο Τρότσκι, ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ και ο Μπουχάριν, δεν είχαν καν φανταστεί το τι επρόκειτο να συμβεί. Ο Στάλιν στο πολιτικό επίπεδο διέθετε εκείνο που τους έλειπε: μια έκτη αίσθηση. Είχε αντιληφθεί ότι δομικά και ουσιαστικά εκείνος που θα ήλεγχε τις οργανώσεις θα ήλεγχε και το κόμμα – κατά συνέπεια και την ίδια τη χώρα.

Αδίστακτος τακτικιστής

Ο αδίστακτος Γεωργιανός οργάνωσε μεθοδικά τα πάντα για να αποκτήσει την απόλυτη εξουσία: Κανονίζοντας τα ραντεβού ανάμεσα στα στελέχη, διαμορφώνοντας την ατζέντα και στη συνέχεια φροντίζοντας να τοποθετήσει σε θέσεις-κλειδιά δικούς του ανθρώπους, έχοντας απομακρύνει όσους δεν ήταν δικοί του. Ετσι, όσους ευεργέτησε τους κατέστησε φανατικούς οπαδούς και πειθήνια όργανά του, συμπεριλαμβανομένου και του Χρουστσόφ, αρχιερέα αργότερα της αποσταλινοποίησης.

Οταν πολλά από τα κορυφαία στελέχη των μπολσεβίκων κατάλαβαν τι είχε συμβεί, ήταν πλέον πολύ αργά. Δεν μπορούσαν να συναγωνιστούν τον Στάλιν σε θέματα τακτικής και στον τρόπο με τον οποίον χειριζόταν τις εσωκομματικές διαφορές και φιλοδοξίες. Ο ίδιος φρόντισε να τους ωθήσει σε ενέργειες που θα συνεπάγονταν πρώτα τον πολιτικό τους αφανισμό και στη συνέχεια τη φυσική τους εξόντωση.

Η εξαφάνιση του Τρότσκι

Το κύριο μέλημά του βέβαια ήταν να «εξαφανίσει» τον μισητό του αντίπαλο, Τρότσκι, που υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλής ανάμεσα στις τάξεις του στρατού αλλά και στον γενικό πληθυσμό. Θαυμάσιος ρήτορας, υψηλής μόρφωσης αλλά και υπερβολικά απορροφημένος από τη μεγάλη ιδέα που είχε για τον εαυτό του, ο Τρότσκι δεν αντιλήφθηκε ότι οι πολιτικοί συσχετισμοί ήταν αυτοί που θα έπαιζαν τον καταλυτικό ρόλο στις εξελίξεις – κι αυτές τις είχε δρομολογήσει ο μισητός αντίπαλός του. Ο Στάλιν συμμάχησε με τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ και στη συνέχεια πρώτα φρόντισε να τους αφαιρέσει όλα τους τα αξιώματα, έπειτα να διαγραφούν από το κόμμα και κατόπιν, στην εποχή του λεγόμενου Μεγάλου Τρόμου, να προσαχθούν σε δίκη το 1936 και να εκτελεστούν. Το ίδιο έκανε και με τον Μπουχάριν δύο χρόνια αργότερα – και με πολλούς άλλους.

Με τον Τρότσκι τα πράγματα ήταν πιο περίπλοκα. Στον Στάλιν δεν αρκούσε το ότι φρόντισε να συκοφαντηθεί διότι ήταν παλιός μενσεβίκος. Υπάρχουν ακόμη και σήμερα τροτσκιστές που πιστεύουν ότι ο Τρότσκι δεν στράφηκε (και διά των όπλων) εναντίον του Στάλιν επειδή το έφερε βαρέως ότι κατά το παρελθόν υπήρξε μενσεβίκος. Η ιστορική έρευνα όμως αποδεικνύει ότι δεν ήταν αυτός ο λόγος. Η λεγόμενη «αριστερή αντιπολίτευση», της οποίας ηγείτο ο Τρότσκι, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Λένιν το 1924 ήταν ασήμαντη μειοψηφία μέσα στον κομματικό μηχανισμό.

Ο πραγματιστής
και ο ουτοπιστής

Ενας λόγος, ενδεχομένως, για τον οποίο ο Στάλιν μέσω του Μπέρια φρόντισε να δολοφονηθεί ο Τρότσκι στο Μεξικό το 1940 ήταν – πέραν του μίσους που έτρεφε γι’ αυτόν – οι εκ διαμέτρου αντίθετες πολιτικές τους θεωρίες. Ο «πραγματιστής» Στάλιν πίστευε ότι εκείνο που προείχε ήταν η ισχυροποίηση του κομμουνιστικού καθεστώτος στην ΕΣΣΔ, ώστε να μπορεί να πραγματοποιήσει την εξαγωγή της επανάστασης σε άλλες χώρες, ενώ ο ουτοπιστής Τρότσκι πως η επανάσταση δεν θα επιβίωνε αν δεν αποκτούσε παγκόσμιο χαρακτήρα. Το ότι διαψεύστηκαν αμφότεροι είναι ένα ζήτημα για το οποίο ακόμη και σήμερα χύνεται άφθονη μελάνη.

Αλλά τότε, γιατί τα εκατό χρόνια από τότε που ανέλαβε ο Στάλιν Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής να αποτελούν σημαντική επέτειο; Η εξήγηση δεν είναι δύσκολη: το σύστημα που δημιούργησε ο Στάλιν, το οποίο στοίχισε εκατομμύρια νεκρούς, κατέστησε υπερδύναμη την ΕΣΣΔ. Οπως είχε δομηθεί το καθεστώς δεν μπορούσε να μετεξελιχθεί και να εκδημοκρατιστεί – γι’ αυτό και κατέρρευσε μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου.

Δεν είναι συμπτωματικό πως ακόμη και μετά την «αποσταλινοποίηση» το 1956 του Χρουστσόφ παρέμενε ίδιο, δομικά και ουσιαστικά, απόδειξη πως μέχρι την περίοδο Γκορμπατσόφ η εξουσία στον μεγαλύτερο βαθμό βρισκόταν στα χέρια του Γενικού Γραμματέα. Αυτό που συνέβη στην ΕΣΣΔ συνέβη και στα υπόλοιπα κομμουνιστικά κόμματα της Ευρώπης, που είτε συρρικνώθηκαν είτε έπαψαν σχεδόν να υπάρχουν.

«Ενός ανδρός αρχή»

Ο «Πατερούλης» θεωρούσε τους ανθρώπους αναλώσιμους. Δεν ήταν όμως ο άξεστος Γεωργιανός, όπως τον παρίσταναν επί χρόνια στη Δύση. Και είναι σχεδόν απίστευτο το γεγονός ότι εισέπραξε σαν προσωπική επιτυχία τη νίκη εναντίον των χιτλερικών εισβολέων – παρά τα ολέθρια σφάλματά του στον στρατιωτικό τομέα με την εκτέλεση το 1937 του στρατάρχη Τουχατσέφσκι και της αφρόκρεμας της στρατιωτικής ηγεσίας που προηγήθηκε.

Παραμένει και σήμερα εκπληκτικό το ότι το τεράστιο κομματικό δίκτυο που κάλυπτε όλη την επικράτεια της ΕΣΣΔ, ήταν δημιούργημα ενός και μόνον ανθρώπου, ο οποίος τη θέση του Γενικού Γραμματέα την ανήγαγε στο άπαν της πολιτικής εξουσίας. Η σημερινή Ρωσία δεν είναι βέβαια ίδια με την ΕΣΣΔ – ωστόσο στη χώρα εξακολουθεί να κυριαρχεί ό,τι θεωρούμε ως «ενός ανδρός αρχή», με διόλου ευκαταφρόνητες επιπτώσεις στην παγκόσμια κοινωνία. Το άνοιγμα των σοβιετικών αρχείων, πέραν των εξωφρενικών – και ανατριχιαστικών – που περιέχουν, αποδεικνύει την ασύγκριτη ικανότητα του Στάλιν σε θέματα τακτικής, τόσο σε ό,τι αφορά τα εσωτερικά όσο και τα διεθνή ζητήματα. Εκείνος ο Ιβάν ο Τρομερός του 20ού αιώνα σφράγισε τη μοίρα του λαού του – και όχι μόνον. Διόλου τυχαίο επομένως που ακόμη και τώρα πολλοί εξακολουθούν να ξορκίζουν το φάντασμά του.