Ο «Αργοναύτης» του νεότερου κόσμου

Στις 6 Σεπτεμβρίου 1522 στα παράλια της ισπανικής πόλης Σανλούκαρ δε Μπαραμέδα έφτανε ένα μεγάλο πλοίο ονόματι «Βικτόρια» σε άθλια κατάσταση. Με τα κουρελιασμένα του πανιά να παραδέρνουν στον άνεμο προχωρούσε ανάμεσα στους υφάλους στις εκβολές του ποταμού ΓουΑδαλκιβίρ για να ανεβεί από εκεί στη Σεβίλλη. Είχε αναχωρήσει στις 6 Αυγούστου 1519 προκειμένου να πραγματοποιήσει τη μεγαλύτερη θαλασσοπορία που είχε επιχειρηθεί ως τότε: τον περίπλου της Γης. Ηταν το μόνο από τα πέντε της θρυλικής αρμάδας που είχε ξεκινήσει. Τα υπόλοιπα (το «Σαν Αντόνιο», το «Σαντιάγο», το «Τριναδάδ» και το «Κονθεπθιόν)» ναυάγησαν ή καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού.

Από τους 270 άνδρες που αποτελούσαν τα πληρώματα των πέντε πλοίων μόνο οι 18  κατάφεραν να επιζήσουν. Ο θρυλικός καπετάνιος τους Φερδινάνδος Μαγγελάνος (1480-1521) είχε σκοτωθεί στις 27 Απριλίου 1521 σε μια μάχη με τους ιθαγενείς του φυλάρχου Λάπου Λάπου στο Μακτάν των Φιλιππινών.

Ομως από τότε ο κόσμος δεν θα ήταν πλέον ίδιος. Εκείνος ο απίστευτος περίπλους θα αποδείκνυε πως αφενός μεν η Γη είναι στρογγυλή και αφετέρου πως τα τρία τέταρτα της επιφάνειάς της τα καλύπτει η θάλασσα, αυτή που κατά τον μείζονα πορτογάλο ποιητή Φερνάντο Πεσόα (1888-1935), όπως λέει σε ένα ποίημα της συλλογής του «Mensagem», «ανοίγει την άβυσσο στην ψυχή του Αργοναύτη».

Αυτοκρατορίες της θάλασσας

Ο μαγγελανικός περίπλους σηματοδοτούσε επιπλέον και μια τεράστια αλλαγή: οι αυτοκρατορίες δεν θα ήταν πια αυτοκρατορίες της ξηράς αλλά τα αχανή βασίλεια της θάλασσας. Μπορεί μεν ο μεγαλύτερος θαλασσοπόρος να ήταν ο Χριστόφορος Κολόμβος, ο οποίος ανακάλυψε – κατά λάθος – την αμερικανική ήπειρο, αλλά μετά τον μαγγελανικό περίπλου θα αποτυπωνόταν για πρώτη φορά με ακρίβεια ο παγκόσμιος χάρτης. Εκτοτε, τα σύνορα των αυτοκρατοριών δεν ήταν στην ξηρά αλλά στη θάλασσα. Ο ορισμός και η επέκτασή τους θα ορίζονταν από το καράβι.

Η θαλασσοπορία εκείνη δεν είχε ιδεαλιστικούς αλλά οικονομικούς στόχους. Ο Μαγγελάνος ήταν Πορτογάλος, όμως το φιλόδοξο σχέδιο της θαλασσοπορίας του απορρίφθηκε από τον βασιλιά της Πορτογαλίας Εμμανουήλ Α’, που το βρήκε πολύ ακριβό. Τότε πήγε στους Ισπανούς, απέκτησε την ισπανική υπηκοότητα και ο βασιλιάς της χώρας Κάρολος Ε’, μολονότι βουτηγμένος στα χρέη, βρήκε τρόπους να τον βοηθήσει να χρηματοδοτήσει το φιλόδοξο σχέδιό του. Αλλά αυτό δεν άρεσε διόλου στους Πορτογάλους που ως την τελευταία στιγμή προσπαθούσαν να ματαιώσουν, μέσω πρακτόρων τους, το ταξίδι επιχειρώντας δολιοφθορές στη μαγγελανική αρμάδα.

Στη σύγκρουση ανάμεσα στις δύο μεγαλύτερες θαλάσσιες αυτοκρατορίες της εποχής, την ισπανική και την πορτογαλική, νίκησε η ισπανική. Και ίσως αν τη θαλασσοπορία εκείνη ο Μαγγελάνος την πραγματοποιούσε για την Πορτογαλία, σήμερα να μιλούσαν πορτογαλικά σε όλη τη Λατινική Αμερική – και όχι μόνο στη Βραζιλία.

Ενα τρομερό ταξίδι

Ηταν ένα ταξίδι τρομερό. Τα πληρώματα της αρμάδας του Μαγγελάνου δεν αντιμετώπιζαν μόνο τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, τις τρικυμίες που οδηγούσαν σε ναυάγια και την εχθρική συμπεριφορά των ιθαγενών, με τους οποίους έδιναν συχνά φονικές μάχες, αλλά για μεγάλα διαστήματα υπέφεραν από πείνα και σκορβούτο, ενώ δύο φορές στασίασαν. Τις «ανταρσίες» ο Μαγγελάνος τις αντιμετώπισε με τη σκληρότητα που επικρατούσε εκείνα τα χρόνια, θανατώνοντας τους στασιαστές και πετώντας τα πτώματά τους στη θάλασσα.

Ο Μαγγελάνος δεν ήταν ο πρώτος που αντίκρισε τον Ειρηνικό Ωκεανό. Τον είχε δει το 1513 (επιχειρώντας να πάει στις Ινδίες) ένας άλλος θαλασσοπόρος, ο Βάσκο Νούνιες ντε Μπαλμπόα, αλλά δεν κατάλαβε πως είχε βρεθεί μπροστά σε έναν άγνωστο ως τότε ωκεανό. Το κατάλαβε όμως ο Μαγγελάνος, όταν έμπαινε εκεί με τα πλοία του τον Νοέμβριο του 1520. Η θάλασσα ήταν τόσο ήρεμη που της έδωσε το όνομα με το οποίο έγινε γνωστή: mar pacifico (Ειρηνικός Ωκεανός).

Ο Μαγγελάνος ξεκίνησε από την Ισπανία, πέρασε από τις Κανάριες Νήσους και το Πράσινο Ακρωτήριο, για να φτάσει παραπλέοντας τη βραζιλιάνικη ακτή στον κόλπο του Ρίο ντε λα Πλάτα. Κατεβαίνοντας νοτιότερα  βρήκε το πέρασμα που θα τον οδηγούσε στην άλλη θάλασσα: τον Ειρηνικό Ωκεανό. Το πέρασμα το ονόμασε Πέρασμα των Αγίων Πάντων, επειδή τα πλοία του μπήκαν εκεί την 1η Νοεμβρίου 1520, αλλά αργότερα ο βασιλιάς της Ισπανίας το μετονόμασε προς τιμήν του σε Πορθμό του Μαγγελάνου – κι έτσι το ξέρουμε σήμερα.

Επόμενος σταθμός, τέσσερις μήνες αργότερα, θα ήταν τα νησιά Μαριάννες. Τον άλλο μήνα ο θαλασσοπόρος θα έχανε τη ζωή του σε άγρια μάχη με τους ιθαγενείς στο Μακτάν των Φιλιππινών.

Οι κυρίαρχοι

Ο Μαγγελάνος δεν ολοκλήρωσε τον περίπλου, αλλά τον πραγματοποίησε στο μεγαλύτερο μέρος του. Για να συμπληρωθεί χρειαζόταν το ταξίδι της επιστροφής, που ο ίδιος βέβαια το είχε σχεδιάσει, όμως ολοκληρώθηκε από τον Χουάν Σεμπάστιαν Ελκάνο.

Η θαλασσοπορία εκείνη υπήρξε η καλύτερη απόδειξη ότι τα μεγάλα έπη (όπως βεβαίως και οι τραγωδίες) θα γράφονταν πλέον στη θάλασσα. Η θάλασσα κατέστησε αυτοκρατορία τη Μεγάλη Βρετανία και στη θάλασσα οφείλεται σε μεγάλο βαθμό το γεγονός ότι οι ΗΠΑ παραμένουν παγκόσμια δύναμη. Αμερικανός διπλωμάτης άλλωστε είπε κάποτε πως αν το χθες ήταν η Μεσόγειος και το σήμερα ο Ατλαντικός, το αύριο θα είναι ο Ειρηνικός (ο μαγγελανικός mar pacifico).

Πεντακόσια χρόνια μετά τον θάνατο του Μαγγελάνου μπορούμε να πούμε πως η δική του θαλασσοπορία κυρίως σηματοδοτούσε την κυριαρχία, στο εξής, της κοινωνίας και του πολιτισμού της θάλασσας, του λιμανιού και του πλοίου: δηλαδή την άλλη (και σε μεγάλο βάθος χρόνου) πλευρά της λεγόμενης «παγκοσμιοποίησης».