Μουσική κατάνυξη

«Σχεδόν δύο χρόνια πριν, εντελώς απρόοπτα, χτύπησε το τηλέφωνό μου και στην άλλη άκρη της γραμμής ήταν ένας μοναχός, ο οποίος με ξάφνιασε ζητώντας μου την άδεια να χρησιμοποιήσει ένα κομμάτι μου ορχηστρικό – από έναν δίσκο που είχα κάνει για τη Σμύρνη – για τις ανάγκες ενός ντοκιμαντέρ που θα περιέγραφε τον βίο ενός μοναχού. Οπως καταλαβαίνετε, είναι δύσκολο να ταιριάξει η μουσική από μια ολοκληρωμένη δουλειά σε κάτι τελείως άλλο. Είχαμε μόλις έναν μήνα μπροστά μας και αποφάσισα να πάω μαζί με έναν συνεργάτη μου στα γυρίσματα στο Αγιο Ορος, συγκεκριμένα στη Μονή Βατοπαιδίου, όπου μας παραχώρησαν έναν χώρο και έστησα ένα μικρό, φορητό στούντιο. Εβλεπα την εικόνα και πάνω της έγραφα τα μουσικά θέματα. Επρόκειτο για μια συγκλονιστική εμπειρία σύγχρονης καλλιτεχνικής δημιουργίας, συνυφασμένης με έναν πολύ αυστηρό ασκητικό τρόπο ζωής, αυτόν τον αγιορείτικο. Τα συναισθήματα αυτής της μουσικής δεν είναι σκληρά θρησκευτικά. Κυριαρχεί η ψυχική χαλάρωση, μια ανάταση που σε οδηγεί στην ανανέωση των συναισθημάτων, σαν από άλλη διάσταση. Αφού έγραψα εκεί τα βασικά θέματα, μπήκα στο στούντιο στην Αθήνα και χρησιμοποίησα συμφωνικές ορχήστρες, χορωδίες, και ουσιαστικά μέσα σε έναν μήνα είχα επενδύσει το ντοκιμαντέρ, γιατί έπρεπε να είναι έτοιμο να προβληθεί σε διάφορα φεστιβάλ ανά τον κόσμο, αλλά και στην πρεμιέρα που θα γινόταν στο Μέγαρο Μουσικής. Το ντοκιμαντέρ απέσπασε πολλά βραβεία και βραβείο μουσικής και με αφορμή τη μουσική του και μέσα από τον ενθουσιασμό μου, που με τροφοδοτούσε με έμπνευση, σκέφτηκα και πρότεινα στο Ινστιτούτο Αγιος Μάξιμος ο Γραικός την ιδέα μιας σειράς έργων με γενικό τίτλο «Μεγάλες Ωρες», στα οποία η μουσική θα συνδιαλέγεται με τον λόγο, με θέμα τον άνθρωπο που προσεγγίζει το θείο. Το άλμπουμ «Της Σιωπής ο Τόπος» είναι ο πρώτος κύκλος, ένα μουσικό-φιλοσοφικό έργο, όπου ο άνθρωπος της πόλης και της καθημερινότητας και ένας μοναχός από το Αγιο Ορος συναντούν τον άνθρωπο Χριστό, αναζητώντας την αλήθεια». Ετσι αφηγείται ο γνωστός συνθέτης Ανδρέας Κατσιγιάννης, ιδρυτής της ορχήστρας Εστουδιαντίνα, την περιπέτεια που οδήγησε στη δημιουργία του δίσκου «Μεγάλες Ωρες Ι – Της Σιωπής ο Τόπος», ο οποίος κυκλοφόρησε πρόσφατα από τη Minos EMI – A Universal Music Company με τραγούδια και ορχηστρικά θέματα και ερμηνευτές τον Γιώργο Νταλάρα και τον αμερικανό ηθοποιό και τραγουδιστή Τζόναθαν Τζάκσον.

Από την Εστουδιαντίνα στο Περιβόλι της Παναγίας

Ο διακεκριμένος μουσικός και καθηγητής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης χαρακτηρίζει στο σημείωμά του τον βίο του Αγίου (εδώ και έναν χρόνο) Ιωσήφ ως παράλληλο βίο Χριστού: «Την περίοδο που έγραφα τη μουσική για το ντοκιμαντέρ, διάβαζα και ένα βιβλίο με επιστολές του Ιωσήφ του Ησυχαστή. Διαβάζοντας ένα μικρό βιογραφικό του γεννήθηκε μέσα μου ο παραλληλισμός με τον Χριστό. Και ο ένας και ο άλλος δεν είχαν τίποτε υλικό δικό τους, δεν τους απασχόλησε ποτέ κάτι τέτοιο. Ο ένας μέσα στον κόσμο ήταν μια θυσία. Δεν ζητούσε κάτι για τον ίδιο, αλλά ήθελε να βοηθά τους άλλους. Ο άλλος έκανε έναν αγώνα να νικήσει τον εαυτό του και τα πάθη του. Να ζήσει σε μια συνθήκη ανιδιοτέλειας, μέσα στις σπηλιές, με απίστευτη αυταπάρνηση. Νιώθω ότι συναντήθηκαν όταν έκαναν τα πάντα για το καλό των άλλων και όχι για τον εαυτό τους. Ο Ιωσήφ πήγε στο Αγιο Ορος το 1922, με μόνο του βιος μία κάπα. Εκεί έμαθε να γράφει και να διαβάζει, φτάνοντας σιγά-σιγά σε πολύ υψηλό πνευματικό επίπεδο. Αν δείτε τον προσωπικό αγώνα αυτού του ανθρώπου και πώς πάλεψε με το ακατόρθωτο, θα καταλάβετε γιατί αγιοκατατάχθηκε. Ισως να μην ξανασυναντήσουμε τέτοια περίπτωση ανθρώπου απλού και προικισμένου, που με το έργο του έδωσε πνοή σε όλο το Αγιο Ορος, για αυτό χαρακτηρίζεται και ο αναγεννητής του».

Ρωτώ τον δημιουργό αν θεωρεί ότι μπορεί αυτή η δουλειά να απευθύνεται και σε έναν άθεο. «Το έργο αυτό απευθύνεται σε όλους. «Οστις θέλει οπίσω μου ελθείν». Αυτή η φράση του Χριστού δηλώνει μία αέναη ανοιχτή πρόσκληση. Αυτή είναι η παράδοσή μας, αυτός είναι ο Χριστιανισμός. Αυτή η ανοιχτή πρόσκληση μας εμπεριέχει όλους. Δεν υπάρχει μονάδα μέτρησης πόσο πιστεύει κάποιος ή πόσο δεν πιστεύει και είναι άτοπο να σκέφτεσαι έτσι. Σημασία έχει τι αισθάνεται κανείς, πόσο ανοιχτή καρδιά έχει και πόσο θέλει να μπει στα τρίσβαθα της ψυχής του. Δεν νομίζω να υπάρχει άνθρωπος που να ακούσει το «Αι γενεαί πάσαι» και να μη συγκινηθεί. Και πόση σημασία έχει αν είναι θρησκευόμενος ή άθρησκος ή άθεος; Τον συγκινεί; Αυτό τα λέει όλα, γιατί αγγίζει την ψυχή. Ακόμα και ο Νίτσε όταν είπε ότι ο Θεός πέθανε – αναφέρω τον Νίτσε γιατί έχω μελοποιήσει ένα ποίημά του μέσα στο έργο -, εννοούσε ότι ο Θεός πέθανε για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος δηλαδή άφησε τον Θεό, εγκατέλειψε αυτή την προσπάθεια της αναζήτησης. Αυτή την αγωνία την «παρέδωσε» στο εγώ, χωμένος μέσα στα πάθη και την ιδιοτέλειά του. Ο άνθρωπος παράτησε την ψυχή του, από εκεί ξεκινάει και η πτώση μας ως κοινωνίας. Οπως λοιπόν ακομπλεξάριστα κάποιος δηλώνει ότι δεν πιστεύει και εγώ έτσι ακομπλεξάριστα δηλώνω ότι πιστεύω».

Οι «Μεγάλες Ωρες» του Γιώργου Νταλάρα

Ο Γιώργος Νταλάρας, ο οποίος ερμηνεύει καταπληκτικά ομολογουμένως κάποια από τα τραγούδια, δηλώνει σχετικά ότι «δεν είμαι θρησκευόμενος, αναζητώ όμως την αλήθεια και σέβομαι τους ανθρώπους που έχουν κατασταλάξει στην πίστη τους. Εγώ ψάχνω ακόμη, και αυτή η αναζήτηση δεν είναι στείρα, είναι δημιουργική. Θαυμάζω τους μεγάλους επαναστάτες που φώτισαν αυτή την αλήθεια και τη δικαιοσύνη. Αυτό που κατηγορηματικά μπορώ να πω είναι ότι δεν αποδέχομαι τους πολέμους και το αίμα που έχει χυθεί στο όνομα της πίστης και του φανατισμού, που εκμεταλλεύεται την ανασφάλεια και την αγωνία των ανθρώπων μπροστά στον φόβο του θανάτου. Από την άλλη μεριά, σέβομαι πολύ την παράδοση, μεγάλωσα με αυτήν και από αυτή την άποψη το Αγιο Ορος είναι ένας μαγικός τόπος που εμπνέει μεγάλη κατάνυξη. Οποτε έχω πάει εισπράττω το ίδιο συναίσθημα. Και δεν είναι μόνο τα μοναστήρια, είναι και η φύση, το περιβάλλον. Υπάρχει πλήρης εναρμόνιση φύσης και παράδοσης σε ένα τοπίο διαρκές και άχρονο».

Ποια ήταν, ωστόσο, η μεγαλύτερη πρόκληση που χρειάστηκε να αντιμετωπίσει όταν κλήθηκε να τραγουδήσει σε αυτό το έργο; «Δεν είναι πια μεγάλη πρόκληση. Είναι κάτι που κάνω εδώ και πολλά χρόνια, ψάχνοντας και ανακαλύπτοντας διαφορετικά είδη μουσικής έκφρασης. Ο,τι με συγκινεί μουσικά και στιχουργικά, έξω από την πεπατημένη, είναι για εμένα πρόκληση. Από τη βυζαντινή υμνογραφία σάς θυμίζω το «Εξέδυσαν με τα ιμάτιά μου» στον «Σείριο» του Μάνου Χατζιδάκι, το «Ινα τι» του Δημήτρη Λάγιου, τους «Υμνους αγγέλων σε ρυθμούς ανθρώπων» του Σταύρου Κουγιουμτζή. Το «Symbol of Faith» του ελληνικής καταγωγής συνθέτη Χρήστου Χατζή που διαπρέπει στον Καναδά και στην Αμερική. Το έργο του Ανδρέα Κατσιγιάννη με συγκίνησε για την πραγματικά εμπνευσμένη μουσική του, που έχει στοιχεία από τη βυζαντινή παράδοση και από την άλλη μεριά στοιχεία σύγχρονης, ακόμα και δυτικότροπης έκφρασης. Και βέβαια συμπλήρωσαν την πρόκληση οι καταπληκτικοί στίχοι». Μιλώντας για τους στίχους (τους οποίους υπογράφουν η Λίνα Νικολακοπούλου, η Ελένη Φωτάκη και ο Αλέξανδρος Φωτεινός), υπάρχει κάποιος που να τον συγκινεί ιδιαιτέρως; «Πραγματικά ωραίοι στίχοι. Λέει η Λίνα Nικολακοπούλου στο «Κρυφό δωμάτιο»: «Σ’ αυτό το πιο κρυφό δωμάτιο, στο μέσα μέρος της καρδιάς μου, έχω κρεμάσει ένα ιμάτιο, και τη δεκάτη της σοδειάς μου» ή «στου κόσμου το μπαλκόνι ο φόβος διαταγή, μα ο ένας που ματώνει σηκώνει όλη τη γη» και η Ελένη Φωτάκη στο «Εδώ η ψυχή τελειώνει»: «Αθάνατος ο θάνατος στους αθανάτους μόνος η ομορφιά του, φόνος» και «έρχομαι ρίξε χιόνι εδώ η ψυχή τελειώνει». Αυτά τα λόγια είναι σαν να γράφτηκαν γι’ αυτή την εποχή που ζούμε. Είναι λυπημένα και παρηγορητικά και ελπιδοφόρα».

Μιλάμε με τον μεγάλο ερμηνευτή για την πρόβλεψη του καθηγητή του Γέιλ, κοινωνιολόγου, ιατρού και ερευνητή Νικόλα Χρηστάκη, ο οποίος εκτιμά πως μετά την πανδημία θα δούμε μια έκρηξη κοινωνικών επαφών, σεξουαλική ασυδοσία, χαλάρωση στον τρόπο που ξοδεύουμε χρήματα και απομάκρυνση από τη θρησκεία. «Είναι μια σοβαρή άποψη. Ο Νικόλας Χρηστάκης έχει διερευνήσει στο βιβλίο του «Το Βέλος του Απόλλωνα» πολύ σοβαρά τι σημαίνει να ζεις σε μια εποχή πανδημίας. Ετσι κι αλλιώς, από τον Πετράρχη και τον Θουκυδίδη μέχρι σήμερα, αναμετριόμαστε κατά εποχές με αυτή τη σχεδόν αρχαία απειλή. Ο λοιμός, οι επιδημίες, είναι μια αρχαία κατάρα, ένας αρχέγονος εχθρός, που δυστυχώς επιστρέφει. Δεν είναι εύκολο να κάνουμε προβλέψεις. Προσωπικά, πιστεύω ότι την πανδημία θα ακολουθήσει μια μεγάλη κοινωνική, πολιτική και οικονομική κρίση. Μπορεί η σύγχρονη τεχνολογία, το Διαδίκτυο, η τηλεργασία, να ήταν χρήσιμα μέσα σε αυτούς τους εφιαλτικούς μήνες, αλλά δεν είναι πανάκεια. Αυτό που μας έχει λείψει πιο πολύ και θα μας λείψει τα επόμενα χρόνια είναι η εγγύτητα, η επαφή, η αλληλεγγύη, «το πώς θα σηκώσουμε μαζί» οι λιγότερο και οι περισσότερο δυνατοί τον πόνο. Πώς θα αλληλοβοηθηθούμε, πώς θα συνυπάρξουμε ξανά σε πραγματικές συνθήκες. Αυτό δεν είναι και η ουσία μιας πραγματικά ελεύθερης κοινωνίας; Παρ’ όλες τις δυσκολίες, είμαι κάπως αισιόδοξος». Εκείνος έχει κάνει το εμβόλιο. Βλέπουμε παρ’ όλα αυτά πως στην Ελλάδα υπάρχει απογοητευτικά χαμηλή συμμετοχή ακόμη και στις μεγαλύτερες – και άρα πιο ευάλωτες – ηλικίες. Τι πιστεύει ότι φταίει; «Είναι δυστυχώς αλήθεια αυτό που λέτε. Και είναι πολύ σοβαρό, ιδιαίτερα αν σκεφτούμε ότι τις Εντατικές τις γεμίζουν συνάνθρωποί μας που σε μεγάλη ή απόλυτη πλειονότητα δεν έχουν εμβολιαστεί. Είναι ίσως μια αντίδραση, δεν τη δικαιολογώ, αλλά καταλαβαίνω ότι αυτή η απομάκρυνση των ανθρώπων, η μοναδική πληροφόρηση μέσα από τις ειδήσεις και το Διαδίκτυο, καμιά φορά φέρνουν και αντίθετα αποτελέσματα. Οι άνθρωποι, λόγω της απομόνωσης και της καραντίνας, πλάθουν το δικό τους αφήγημα και απαντούν μόνοι τους και καμιά φορά λογαριάζουν την αντίδρασή τους, ακόμα και παράλογη, σαν επαναστατική πράξη. Χρειάζεται κατανόηση, επιμονή, συνεχής και σωστή ενημέρωση και λιγότερο συζήτηση καφενειακού τύπου. Πάνω απ’ όλα, το ξαναλέω, και ας γίνομαι κουραστικός: πλησίασμα, αλληλεγγύη και αγάπη στον πλησίον – για όσους αντέχουν το πραγματικό νόημα της ρήσης – για να είμαστε και στο πνεύμα των ημερών».

Ενας Αμερικανός στον Αθω

Ο Τζόναθαν Τζάκσον, ηθοποιός και μουσικός, πεντάκις βραβευμένος με Εmmy για τον ρόλο του στη διάσημη σειρά «Γενικό Νοσοκομείο» και γνωστός τα τελευταία χρόνια για τη συμμετοχή του στο «Nashville», βαπτίστηκε χριστιανός ορθόδοξος το 2012. «Επισκέφθηκα πρώτη φορά το Αγιο Ορος το 2015 με τον μεγάλο μου γιο που ήταν τότε 11 ετών. Η εμπειρία μού άλλαξε τη ζωή» λέει στο ΒΗΜΑgazino. «Είναι δύσκολο να το εξηγήσω με λόγια. Υπάρχει ζωή εκεί, αληθινή, δυναμική, λαμπρή ζωή. Ειλικρινής και αγνή. Ακουσα ένδοξες αφηγήσεις από τους πατέρες. Υπάρχουν θαυματουργές εικόνες και τόσο σημαντική ιστορία. Θυμάμαι, έλεγα στον εαυτό μου: «Ετσι πρέπει να ένιωθε κάποιος όταν προσέγγιζε τους Αποστόλους». Δεν είναι όμως πάντα εύκολο, υπάρχουν και οι πειρασμοί για τους ανθρώπους που το επισκέπτονται. Ομως η Χάρη του Θεού υπερτερεί κατά πολύ αυτής της πάλης». Με τη συμμετοχή του σε αυτή τη δουλειά θα ήθελε να μεταφέρει με τη φωνή του τη δύναμη της αλήθειας και της προσευχής, ενώ αγαπημένοι του εκκλησιαστικοί ύμνοι είναι, μεταξύ άλλων, ο «Χερουβικός Υμνος», το «Δοξαστικό της Κασσιανής» σε ήχο πλ. δ΄, το κοινωνικό «Σιωπάτω πάσα σαρξ», το προκείμενο «Τις Θεός Μέγας».