Μια παλιάς κοπής γκαλερίστα 

«Πιστεύω στη σύγχρονη τέχνη». Αυτό ήταν το μότο της Επης Πρωτονοταρίου, της  γκαλερίστα που συνέδεσε το όνομά της με την Αίθουσα Τέχνης «Δεσμός» και την προώθηση της σύγχρονης ελληνικής τέχνης τις δεκαετίες ’70 και ’80. Εμεινε ακλόνητα πιστή ως το τέλος σε αυτή την πεποίθησή της, μέχρι την παραμονή Χριστουγέννων που έφυγε από τη ζωή στα 87 της χρόνια.

Η Επη Πρωτονοταρίου είχε ιδρύσει τον «Δεσμό» μαζί με τον σύζυγό της Μάνο Παυλίδη το 1971, μια γκαλερί που στεγαζόταν αρχικά στην οδό Συγγρού 4 και μέσα στα χρόνια άλλαξε «πόστα». Αρχικά στην Ακαδημίας 28, μετά ξανά στη Συγγρού 4, στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου και Τζιραίων 2, στη Δημοκρίτου στο Κολωνάκι μέχρι να κλείσει τελικά  το 1993.

Το κοινό ενδιαφέρον του ζευγαριού στρεφόταν από την αρχή στους νέους καλλιτέχνες που ήθελαν να πειραματιστούν με νέα μέσα και να εκφράσουν πρωτοποριακές τάσεις, με αποτέλεσμα να συνεργαστούν με εικαστικούς όπως ο Δημήτρης Αληθεινός, η Μπία Ντάβου, ο Κώστας Βαρώτσος, η Νίκη Καναγκίνη, ο Βαλέριος Καλούτσης, η Διοχάντη, ο Θανάσης Τότσικας, ο Μιχάλης Μιχαηλίδης, ο Δημήτρης Κοντός μεταξύ πολλών άλλων.

Η τόσο σημαντική αυτή γκαλερίστα είχε γεννηθεί το 1933 στον Πειραιά ως Παρθενόπη Πρωτονοταρίου και είχε μεγαλώσει στην Κυψέλη. Από μικρή συμμετείχε σε παραστάσεις κουκλοθεάτρου στο Ελληνικό Ωδείο, ενώ είχε συνεργαστεί με το Κουκλοθέατρο «Ο Μπαρμπα-Μυτούσης» δανείζοντας τη φωνή της στον χαρακτήρα του Κλούβιου, αδελφού της Σουβλίτσας.

Η Αίθουσα Τέχνης «Δεσμός»

Η Επη Πρωτονοταρίου σπούδασε στο εργαστήριο του Γιάννη Μόραλη στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας την περίοδο 1951-1959. Εκεί γνώρισε καλλιτέχνες-συμφοιτητές της όπως ο Βλάσης Κανιάρης, ο Κώστας Τσόκλης, ο Χρίστος Καράς, ο Δημήτρης Μυταράς, η Νίκη Καναγκίνη και συνδέθηκε φιλικά μαζί τους, ενώ ορισμένοι από αυτούς (π.χ. ο Τσόκλης, η Καναγκίνη) θα έδειχναν και δουλειά τους στην γκαλερί.

Η γνωστή εικαστικός Ρένα Παπασπύρου έδειξε για πρώτη φορά δουλειά της στον «Δεσμό» το 1977 μέσα από την έκθεση «Επεισόδια στην ύλη», μια σειρά έργων-επεμβάσεων σε ξύλα. Συνολικά πραγματοποίησε τρεις ατομικές εκθέσεις στην γκαλερί. Μάλιστα, η δεύτερη έκθεσή της στον «Δεσμό» της οδού Ακαδημίας ήταν η δράση «Στίλπωνος 7» (1979), στην ουσία η πρώτη αποτοίχιση που έκανε παρουσία κοινού. Η τρίτη έκθεσή της είχε τίτλο «Δειγματολόγια-εικόνες από το τοπίο της πόλης» και είχε πραγματοποιηθεί το 1981 στη Συγγρού. Η Παπασπύρου γνώριζε καλά την Πρωτονοταρίου και διατηρούσε φιλική σχέση μαζί της μέχρι το τέλος. Οπως θα πει στο «Βήμα»:

«Η Επη ξεκίνησε τον «Δεσμό» μαζί με τον Μάνο στις αρχές της δεκαετίας του ’70, μιας ιδιαίτερης εποχής που με λίγες σημαντικές εξαιρέσεις χαρακτηρίστηκε εικαστικά από αφηγηματική πολιτικολογία. Μέσα σε αυτό το ιδιαίτερο κλίμα η Επη, με εξαιρετική διαίσθηση και διορατικότητα, τόλμησε να παρουσιάσει τους «δύσκολους» καλλιτέχνες που πειραματίζονταν και δραστηριοποιούνταν με τη διερεύνηση και περαιτέρω ανάπτυξη του εικαστικού λεξιλογίου, διευρύνοντας τα καθιερωμένα όρια και αναπτύσσοντας την εννοιακή σκέψη/σχέση. Η Επη ενθάρρυνε και στήριξε αυτές τις θέσεις με αλάνθαστο κριτήριο, ευφυΐα, εξαίσια τελειομανία και αποτελεσματικότητα και γλυκιά, φιλική συμπεριφορά και ευγένεια. Ετσι η συμβολή της στην εξέλιξη της σύγχρονης ελληνικής τέχνης ήταν καίρια και αποφασιστική και παραμένει μοναδική. Είχα την τύχη να συνεργαστώ μαζί της στον «Δεσμό» και να παραμείνουμε φίλες μέχρι τώρα».

Συμβολή στην τέχνη

Ο ιστορικός τέχνης και επιμελητής εκθέσεων Χριστόφορος Μαρίνος είχε συνεργαστεί με την Επη Πρωτονοταρίου για την έκθεση «Λεπτομέρειες μιας περιπέτειας: ΔΕΣΜΟΣ στα χρόνια του ’70 και ’80» στην γκαλερί «Art Seen» στη Λευκωσία το 2019. Οπως θα πει στο «Βήμα»: «Με αφορμή τα δεκάχρονα του «Δεσμού», η Μαριέλλα Δουμάνη έγραφε στα Θέματα Χώρου + Τεχνών (13/1982) ότι «η παρουσία της Επης Πρωτονοταρίου συνδέεται με τον περφεξιονισμό στην εκτέλεση και την απόλυτα συνεπή προσήλωση του »Δεσμού» αποκλειστικά στην ερευνητική τέχνη». Και παραθέτει μια λακωνική δήλωση της Επης («Πιστεύω στη σύγχρονη τέχνη») με την οποία η ίδια εξηγεί το έργο της στον «Δεσμό», δήλωση που κατά βάθος συνοψίζει και τη γενικότερη συμβολή της στην ελληνική τέχνη.

Δύο δεκαετίες αργότερα, σε συνέντευξη που παραχώρησε το ζεύγος Παυλίδη στον Γιώργο Καρουζάκη (Ελευθεροτυπία, 22.7.2000), όταν πια είχε αρχίσει να μελετάται η ιστορία της γκαλερί, η Επη σημείωνε τα εξής για την επιλογή των καλλιτεχνών: «Με ενδιέφεραν ως άνθρωποι, σαν σκέψεις, σαν μυαλό, σαν ιδέες. Καμιά φορά έλεγα σε κάποιον: «Ελα να κάνεις έκθεση» και δεν είχα δει κανένα έργο. Του πρότεινα να κάνει έκθεση μόνο από τη γνωριμία και την κουβέντα. Κοίταξε, υπάρχει μια μαγεία στην τέχνη και μια ανθρωπιά που μπορείς να διακρίνεις. Με ενδιέφερε πάντα η προσπάθεια, η έρευνα, η αναζήτηση που έκαναν οι νέοι, οι οποίοι πολλές φορές δεν ήξεραν και πού θα καταλήξουν. Καμιά φορά το έργο ήταν πολύ πιο φτωχό από όλη τη διαδικασία, αλλά η διαδικασία είναι πιο ακριβή από οποιοδήποτε αποτέλεσμα». Σοφά λόγια από μια μοναδική γυναίκα, που μπορούν να γίνουν οδηγός για επίδοξους γκαλερίστες και επιμελητές.