Μια κόκκινη γραμμή, μια αιματερή πορεία

«…Θα βρεις, λοιπόν, αναγνώστη, στις σελίδες ετούτες την κόκκινη γραμμή, καμωμένη από στάλες αίμα μου, που σημαδεύει την πορεία μου ανάμεσα στους ανθρώπους, στα πάθη και στις ιδέες. […] Τέσσερα στάθηκαν τ’ αποφασιστικά σκαλοπάτια στο ανηφόρισμά μου, και το καθένα φέρνει ένα ιερό όνομα: Χριστός, Βούδας, Λένιν, Οδυσσέας. Αυτή την αιματερή πορεία μου, από τη μια από τις μεγάλες αυτές ψυχές στην άλλη, τώρα που ο ήλιος βασιλεύει, μάχουμαι στο Οδοιπορικό μου ετούτο να σημαδέψω…» (Νίκος Καζαντζάκης, «Αναφορά στον Γκρέκο»).

Ο Νίκος Καζαντζάκης στο τελευταίο του έργο «Αναφορά στον Γκρέκο» δίνει «αναφορά», δηλαδή κάνει τον απολογισμό της ζωής του με αποδέκτη τον κρητικό ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Ο Ελ Γκρέκο είναι ο διεθνώς αναγνωρισμένος Ελληνας, ο πρωτοπόρος ζωγράφος, του οποίου η τέχνη, η καριέρα, η πορεία και κυρίως η καταγωγή δημιουργούν την αίσθηση στον Καζαντζάκη πως οι δυο τους είναι συνδεδεμένοι. Ετσι, αποφασίζει μέσω του βιβλίου του να απευθυνθεί στον «πνευματικό παππού» του και να του αφηγηθεί τον βίο του.

Αυτοβιογραφικό

Πρόκειται για το τελευταίο έργο του συγγραφέα, ένα είδος αυτοβιογραφίας. Ταξιδεύοντας μπρος – πίσω στον χρόνο παρουσιάζει γεγονότα που τον στιγμάτισαν, καθώς και στιγμές-σταθμούς που σημάδεψαν τη ζωή του. Αναφέρεται στις προσωπικότητες της Ιστορίας που τον επηρέασαν όχι μόνο ως άτομο, αλλά και ως συγγραφέα: Χριστό, Βούδα, Λένιν, Οδυσσέα. Σε αυτό το ύστατο έργο του, που έμεινε ανολοκλήρωτο, αναφέρεται και στη δημιουργία των μεγάλων μυθιστορημάτων του και του σημαντικότερου όπως πίστευε έργου του, της «Οδύσσειας».

Είναι ένα σπάνιο βιβλίο, που δεν ταξιδεύει μόνο τον αναγνώστη, αλλά και τον προβληματίζει, τον ενημερώνει και τον μυεί σε βαθιά φιλοσοφικούς και θεολογικούς στοχασμούς. Σύμφωνα με τον Peter Bien («Καζαντζάκης, Η πολιτική του πνεύματος») σε αυτό το βιβλίο ο κορυφαίος αγωνιστής του πνεύματος συγκεντρώνει όλες τις ανησυχίες που τον προβλημάτιζαν στα προηγούμενα έργα του. Παρατηρεί πως ο θάνατος είναι αήττητος, σημειώνει την ισχύ της ελευθερίας και επισημαίνει πως το άτομο αρμόζει να αγαπάει τη ζωή. Ακόμη τονίζει πως είναι απαραίτητη όχι μόνο η συμφιλίωση με τη μοίρα αλλά και η αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής. Ετσι, παρουσιάζει την αξία και τη βαρύτητα του θανάτου, της ζωής, του πεπρωμένου, καθώς και του ελεύθερου ανθρώπου.

Η «Κρητική ματιά»

Ταυτόχρονα, στην αυθεντική αυτή εξομολόγηση διασαφηνίζει την περίφημη «Κρητική ματιά» (την περήφανη, αδέσμευτη από τον φόβο και την ελπίδα στάση απέναντι στη ζωή), αλλά και περιγράφει την υποταγή του σώματος στο πνεύμα  που θα οδηγήσει στη σταδιακή εξέλιξη του ανθρώπου σε «μελλούμενο ον» (σε μια ύπαρξη δηλαδή που έχει μετουσιωθεί πνευματικά και φτάνει σιγά-σιγά προς τη θέωση).

Σημαντικοί σταθμοί στη ζωή του Καζαντζάκη

* Ο Νίκος Καζαντζάκης, μια εμβληματική φυσιογνωμία για τη νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία, περήφανος Κρητικός, δημοτικιστής, γλωσσοπλάστης, γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1883 (18 Φεβρουαρίου / 3 Μαρτίου), όπου και έκανε τις πρώτες σπουδές του.
* Λόγω των συχνών κρητικών εξεγέρσεων εναντίον των Τούρκων η οικογένειά του αποφάσισε να εγκατασταθεί στη Νάξο (1897-99). Εκεί γράφεται στη Γαλλική Εμπορική Σχολή του Τιμίου Σταυρού και έρχεται σε πρώτη γνωριμία με τον δυτικό πολιτισμό.
* Το 1899 γυρίζει στο Ηράκλειο και ολοκληρώνει τις γυμνασιακές του σπουδές.
* Το 1902-1906 φοιτά στη Νομική Σχολή Αθηνών. Μετά την αποφοίτησή του δημοσιεύει και το πρώτο του βιβλίο «Οφις και κρίνο» (1906) με το ψευδώνυμο Κάρμα Νιρβαμή. Στην Αθήνα συνεργάζεται με το περιοδικό «Πινακοθήκη» και την εφημερίδα «Ακρόπολις», όπου δημοσιεύει χρονογραφήματα.
* Από το 1907-1909 βρίσκεται στο Παρίσι για ανώτερες σπουδές στα Νομικά. Εκεί παρακολουθεί τις διαλέξεις του Ανρί Μπερξόν που τον επηρεάζει βαθιά. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα εκδίδει τη διατριβή του «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του Δικαίου και της πολιτείας», παντρεύεται τη Γαλάτεια Αλεξίου, μεταφράζει Νίτσε, Μπερξόν, Δαρβίνο, Ου. Τζέιμς, Μπίχνερ και Πλάτωνα, συνεργάζεται με το περιοδικό «Νουμάς», το όργανο των δημοτικιστών, και συμμετέχει στην ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου όπου γνωρίζεται με τον Αγγελο Σικελιανό και μαζί περιηγούνται στα Μοναστήρια του Αγίου Ορους και σε διάφορα μέρη της Ελλάδας.
* Tο 1912 στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο κατατάσσεται ως εθελοντής αλλά τελικά βρέθηκε στο γραφείο του Ελευθερίου Βενιζέλου. Σε περιοχή της Μάνης ασχολείται για βιοποριστικούς λόγους με μεταλλευτικές επιχειρήσεις και συνεργάζεται με τον Γ. Ζορμπά («Βίος και η πολιτεία του Α. Ζορμπά»).
* Το 1919 ως διευθυντής του υπουργείου Περιθάλψεως οργανώνει τον επαναπατρισμό των Ελλήνων του Καυκάσου («Ο Χριστός ξανασταυρώνεται»).
* Το 1920, μετά την ήττα του Κόμματος των Φιλελευθέρων, ταξιδεύει στην Ευρώπη ως ανταποκριτής εφημερίδων και γνωρίζεται με πολλές προσωπικότητες.
* Το 1924 γνωρίζει την Ελ. Σαμίου, δεύτερη σύζυγό του.
* Το 1928 σε εκδήλωση που οργάνωσε ο Δημήτρης Γληνός μιλά στο θέατρο Αλάμπρα μαζί με τον ελληνορουμάνο πεζογράφο Παναΐτ Ιστράτι για την πορεία και τις επιτεύξεις της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ακολουθούν δικαστικές διώξεις και ορίστηκε δικάσιμος που δεν έγινε ποτέ.
* Το 1929-1933 ταξιδεύει στην Ευρώπη (Γερμανία, Γαλλία, Ισπανία).
* Από το 1933-1944 εγκαθίσταται μόνιμα στην Αίγινα, με μερικά διαστήματα απουσίας λόγω των ταξιδιών σε Ιαπωνία και Κίνα. Είναι ένα παραγωγικό διάστημα με πλήθος κειμένων, κυρίως  μεταφράσεις και δημοσιεύσεις σε εφημερίδες, π.χ. «Φάουστ» του Γκαίτε, «Η Θεία Κωμωδία» του Δάντη και θεατρικά.
* Το 1942 προσπαθεί να λάβει μέρος στην Αντίσταση, ενώ το 1945 ορίζεται Πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ενωσης. Για σύντομο χρονικό διάστημα διατελεί υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην κυβέρνηση Θ. Σοφούλη. Προτάθηκε η υποψηφιότητά του ως Ακαδημαϊκού αλλά τελικά δεν εκλέχθηκε. Πολεμήθηκε και υπονομεύθηκε, επίσης, από συντηρητικούς ανθρώπους (πολιτικούς και πνευματικούς) της μεταπολεμικής Ελλάδας η υποψηφιότητά του για το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας.
* Τον Ιούνιο του 1946 φεύγει στην Αγγλία και λίγο αργότερα στη Γαλλία, όπου μένει μόνιμα (Παρίσι – Αντίμπ). Εργάζεται ως σύμβουλος για λογοτεχνικά θέματα στην Ουνέσκο. Την περίοδο αυτή γράφει τις τραγωδίες «Σόδομα και Γόμορρα», «Χριστόφορος Κολόμβος» και «Θησέας» και το μυθιστόρημα «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται».
Το έργο όμως που θα συνταράξει συθέμελα τον πνευματικό κόσμο της εποχής ήταν το μυθιστόρημα  «Ο τελευταίος πειρασμός» (1951). Η Εκκλησία ζητεί τον διωγμό του συγγραφέα πριν ακόμη τυπωθεί και κυκλοφορήσει το βιβλίο στην Ελλάδα, με τη συγκατάθεση του τότε κυβερνήτη Αλ. Παπάγου που τον αποκαλούσε τακτικά «κόκκινο φίδι». Το Βατικανό γράφει το βιβλίο αυτό στον κατάλογο (index) των απαγορευμένων βιβλίων.
Τελικά η Εκκλησία της Ελλάδος δεν τόλμησε να προχωρήσει στον αφορισμό του Νίκου Καζαντζάκη.
* Το 1956 επισκέπτεται για δεύτερη φορά την Κίνα μέσω Πράγας και Μόσχας. Επιστρέφει με κλονισμένη υγεία, νοσηλεύεται σε Κοπεγχάγη και Φράιμπουργκ.
* Στις 26 Οκτωβρίου 1957 πεθαίνει στο Φράιμπουργκ.