Μάνα, μητέρα, μαμά, άλλο

Το φιλί πριν από τον βραδινό ύπνο που τόσο αγαπούσε ο Μαρσέλ Προυστ ως παιδί. Η γυναίκα που είναι ταυτόσημη και μια πατρίδα την οποία αφήνεις πίσω σου όταν εγκαταλείπεις τα φλεγόμενα Βαλκάνια. Ολα είναι «Mother!», διαφορετικές εκδηλώσεις και ερμηνείες της μητρότητας όπως αποπειράται να τις διερευνήσει μια έκθεση στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Lοuisiana στην πόλη Χούμπλεμπεκ, 35 χιλιόμετρα βόρεια της Κοπεγχάγης στη Δανία. Φιλόδοξο το εγχείρημα, αν αναλογιστεί κανείς ότι πρόκειται για ένα τεράστιο, ανεξάντλητο θέμα με αμέτρητες διαστάσεις. «Η μητέρα της τέχνης είναι η Παναγία της χριστιανικής εικονογραφίας. Είναι η Μήδεια της τραγωδίας, η οποία εγκαταλελειμμένη από τον Ιάσονα σκοτώνει τα παιδιά της. Είναι η οιδιπόδεια καρδιά των ταινιών τρόμου. Είναι η γονιμότητα και η τροφός και εκείνη που διαχειρίζεται την ψυχική υγεία του παιδιού. Είναι μια οικεία οικογενειακή σχέση η οποία κρύβει τα δικά της μυστικά. Η μητέρα είναι τα πόδια που χρειάζονται για να πιαστούν τα παιδιά ή μια γυναίκα που εγκαταλείπει το παιδί της. Είναι η κακή μητριά των παραμυθιών των Αδελφών Γκριμ. Είναι απογοητευμένη, νεκρή, σαγηνευτική ή τρυφερή. Είναι η πατρίδα μας και το σώμα που μας έφερε στον κόσμο. Είναι η τρανσέξουαλ μητέρα στη σκηνή της αίθουσας χορού. Είναι ένα ζώο με στήθη ή μια έγκυος ποπ σταρ που εξακολουθεί να τραγουδάει, παρά τη μεγάλη κοιλιά της». Κάπως έτσι προσπαθεί να κυκλώσει την έννοια «μητρότητα» η επιμελήτρια Μαρί Λάουρμπεργκ στο κείμενό της για τον κατάλογο της έκθεσης. Σε αυτήν συμμετέχει ένας εντυπωσιακός αριθμός σημαντικών καλλιτεχνών, από τη Λουίζ Μπουρζουά και την Τρέισι Εμιν ως τον Ρενέ Μαγκρίτ και τη Γιόκο Ονο και από τον Λούσιαν Φρόιντ ως τη Νάταλι Ντιούμπεργκ.

Ο στόχος είναι να γίνει μια αναδρομή στο παρελθόν προκειμένου να φτάσουμε να καταλάβουμε το σήμερα. Εξ ου και παρουσιάζονται αρχαία αγαλματίδια με θεότητες της γονιμότητας, όπως η αιγύπτια θεά Ισις με το βρέφος της Αστάρτης στο στήθος της, αλλά και παραδείγματα από τις σύγχρονες αλλαγές και εκφάνσεις της μητρότητας και της αυτοδιάθεσης των γυναικών που έχουν ευνοήσει οι κοινωνικές αλλαγές του 20ού και του 21ου αιώνα. Από το δικαίωμα ψήφου που οι Δανέζες κατοχύρωσαν το 1915 μέχρι την ανακάλυψη του «χαπιού», την αυτοδιάθεση του γυναικείου σώματος και τα δικαιώματα των LGBT οικογενειών. Από κοντά και ορισμένα εμβληματικά αντικείμενα που σχετίζονται με τη μητρότητα. Οπως το ιδιαίτερα καλαίσθητο «μόνιτορ» ενδοεπικοινωνίας για μωρά, ένα από τα πρώτα του είδους που δημιούργησε το 1937 ο Αμερικανο-Ιάπωνας Ισάμου Νογκούτσι (1904-1988) ή το φαντασμαγορικό, κονστρουκτιβιστικoύ ύφους φόρεμα που σχεδίασε για τις συναυλίες της Γκρέις Τζόουνς (1948-) ο σύντροφός της Ζαν Πολ Γκουντ όταν εκείνη έμεινε έγκυος στον γιο τους. Στην έκθεση αυτή, όμως, τον πρώτο λόγο τον έχει η τέχνη.

Από τη μάνα-χταπόδι στη μαμά-αράχνη

Για παράδειγμα, η Λορ Προυβόστ (1978-), η βραβευμένη με Turner γαλλίδα εικαστικός η οποία έκλεψε όλες τις εντυπώσεις στην περασμένη, 58η Μπιενάλε Βενετίας εκπροσωπώντας τη χώρα της, δημιούργησε ειδικά για την περίσταση το έργο «MOOOTHERRR» (2020). Ενα γιγάντιο χταπόδι που αιωρείται στον αέρα με τα πλοκάμια του στη γη σαν να έχει παγώσει στον χρόνο, με μια σειρά από στήθη έτοιμα για θηλασμό και με το μελάνι που «πέταξε» στο πάτωμα μάλλον στην προσπάθειά του να προστατέψει τα μωρά του από οτιδήποτε απείλησε τη ζωή τους. Στην κυριολεξία του, θα έλεγε κανείς ότι συμβολίζει τη σκληρή ομορφιά της γέννας. Ως αλληγορία, η εγκατάσταση της Προβόστ λειτουργεί ως η καταγραφή του ρόγχου της μάνας-γης, η οποία δίνει ζωή και ελπίδα στον κόσμο κι εκείνος την απομυζά και τελικά απειλείται με αφανισμό μαζί της. Το εξαντλημένο χταπόδι της Προβόστ θυμίζει βέβαια το απόλυτο έργο-ωδή στη μητρότητα: το τεράστιο μπρούντζινο γλυπτό «Maman» (1999) της Λουίζ Μπουρζουά, η οποία με τη γιγαντιαία αράχνη της κατάφερε να δώσει μορφή στην εμπειρία της μητρότητας, όπως την εισέπραξε ως παιδί από τη δική της μητέρα. Μια μάνα που είναι ακοίμητος φρουρός αλλά μπορεί και να συνθλίψει τα παιδιά της.

Η άλλη καλλιτέχνις που δημιουργεί ένα έργο ειδικά για την έκθεση είναι η νιγηριανής καταγωγής Νορβηγίδα Φρίντα Ορουπάμπο (1986-). Το «Love at First Site» (2020) είναι ένα κολάζ με ετερόκλητες εικόνες που περιλαμβάνουν από εθνογραφικές φωτογραφίες γυναικών της Αφρικής μέχρι αναγεννησιακές απεικονίσεις της γαλήνιας βρεφοκρατούσας Παναγίας. Γιατί, βέβαια, στη δυτική εικονογραφία η μορφή της Παναγίας με τον μικρό Χριστό στην αγκαλιά της είναι ισοδύναμη με την εξιδανικευμένη εικόνα της μητρότητας που ταλανίζει εδώ και αιώνες τις μανάδες με την ιερότητα και την απόλυτη διαθεσιµότητά της – ή έστω στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, αν θέλουμε να μιλήσουμε για κάτι που γνωρίζουμε καλύτερα. Είναι η άμωμος, αγία μητέρα που προσφέρει και συγχωρεί δίχως να δυσανασχετεί, έτοιμη να θυσιαστεί για τα παιδιά της μπροστά στις μικρές ή μεγαλύτερες προκλήσεις της ζωής. Πόσες και πόσες γυναίκες προσπάθησαν να αναμετρηθούν, έστω και ερήμην τους,  με αυτό το εν πολλοίς ανέφικτο πρότυπο.

Μητρικό φίλτρο στον 21ο αιώνα

Οπως επισημαίνει και η έκθεση, οι γυναίκες εικαστικοί στον 20ό αλλά και στον 21ο αιώνα έχουν αποτυπώσει στο έργο τους πολλά από τα λιγότερο δημοφιλή ή οικεία «μοντέλα» μητρότητας. Η βρεφοκρατούσα αμερικανίδα εικαστικός Κάθριν Οπι (1961-), για παράδειγμα, δίνει εικόνα στην queer πλευρά της με την αυτοπροσωπογραφία «Self Portrait-Nursing» (2004) όπου η ίδια ως μάνα δεν έχει τα θηλυκά χαρακτηριστικά της παραδοσιακής εικονογραφίας και τα στήθη της δεν στέκουν στητά και περήφανα στη θέση τους – δεν είναι τυχαίο ότι η συγκεκριμένη εικόνα έχει δημιουργηθεί και κατοχυρωθεί από άνδρες καλλιτέχνες.

H απόλυτη σταρ και influencer Μπιγιονσέ «συμμετέχει» φωτογραφημένη από τον Μέισον Πουλ σε ένα πορτρέτο που κυκλοφόρησε το καλοκαίρι του 2017, έναν μήνα μετά τη γέννηση των δίδυμων Σερ Κάρτερ και Ρούμι: Ως σύγχρονη Παναγία των Καθολικών περιστοιχισμένη από πολύχρωμα άνθη, εκστατική από το δώρο της μητρότητας, λαμπερή και πανέμορφη όπως ενδεχομένως αισθάνεται κάθε γυναίκα που γίνεται μητέρα – δίχως αυτό να σημαίνει ότι οι κοινές θνητές έχουν την ίδια γνώμη για την εικόνα τους στον καθρέφτη μετά από έναν μήνα αϋπνίας. Πόσο πιο ρεαλιστικές, τρυφερές και ανθρώπινες είναι οι αυτοπροσωπογραφίες της βρετανίδας ζωγράφου Σαντάλ Τζοφ (1969-) στις οποίες αποτυπώνει καθημερινές, αυθόρμητες και τετριμμένες σκηνές από τη ζωή με την κόρη της αναδεικνύοντας τον ιδιαίτερο δεσμό τους μέσα από απλές πράξεις φροντίδας, όπως το βούρτσισμα των μαλλιών του μικρού παιδιού από τη μητέρα του.

Στην έκθεση εκπροσωπείται και η παράμετρος-ταμπού ακόμα και για τη σημερινή, σύγχρονη υποτίθεται, κοινωνία μας: η περίπτωση δηλαδή των γυναικών που δεν θέλησαν ή δεν θέλουν να γίνουν μητέρες, γιατί εν προκειμένω προτιμούσαν να παραμείνουν απερίσπαστες στην αφοσίωσή τους στο καλλιτεχνικό τους έργο. Οπως η Μέρετ Οπενχάιμ (1913-1985), η δημιουργός του περίφημου «Φλιτζανιού από γούνα» (1936) έργου που θεωρείται «σήμα κατατεθέν του σουρεαλισμού», η οποία, όταν η μόνη αποδεκτή θέση μιας γυναίκας στον χώρο της τέχνης ήταν εκείνη της ερωμένης ή της μούσας, επέβαλε την παρουσία της και το ταλέντο της σε έναν αμιγώς ανδροκρατούμενο χώρο κερδίζοντας τον σεβασμό των αρρένων συναδέλφων της.

Πέρα όμως από το πώς την αντιμετωπίζουν οι γυναίκες, η μητρότητα σε όλες της τις εκφάνσεις είναι μια εμπειρία που έχει βέβαια τον μεγαλύτερο αντίκτυπο στα παιδιά. Τα οποία παιδιά θα βλέπουν πάντα το πόδι της μαμάς ως το απόλυτο στήριγμα, όπως καταδεικνύει και η εγκατάσταση της Αμερικανίδας Κάαρι Απσον (1972-) με τίτλο «Mother’s Legs» (2018-19). Ενα αραιό δάσος από κορμούς οι οποίοι κρέμονται στο ύψος που θα άπλωνε ένα παιδί τα χέρια του για να πιάσει τα άκρα της μητέρας του. Λειψά, ενίοτε ασταθή, θα κάνουν ό,τι μπορούν για να του προσφέρουν την ποθητή στήριξη.

INFO
«Mother!»: Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Lοuisiana, Χούμλεμπεκ, Δανία, έως τις 29 Αυγούστου.