Μακρά πορεία στον χώρο και στον χρόνο

Βασιλική Πέτσα

Το δέντρο της υπακοής. Μυθιστόρημα

Εκδόσεις Πόλις

σελ. 328, τιμή 15 ευρώ

Το πρώτο μυθιστόρημα της Βασιλικής Πέτσα (έχουν προηγηθεί τρεις συλλογές διηγημάτων) είναι ένα μακρύ ταξίδι στον χώρο και στον χρόνο: μια αναμέτρηση με δεκάδες χρονολογίες του 20ού και του 21ου αιώνα και μια περιπλάνηση σε πολλαπλούς τόπους κατά τη διάρκεια του ίδιου διαστήματος. Το βιβλίο συνομιλεί με το ιστορικό μυθιστόρημα αλλά μόνο με έναν λοξό και πειραματικό τρόπο. Από τη συνομιλία μαζί του η συγγραφέας κρατάει την αναφορά σε μείζονα γεγονότα κοινής λήψεως, σε γεγονότα που τροποποιούν τις τύχες της Ιστορίας, επηρεάζοντας εκ παραλλήλου (λιγότερο ή περισσότερο) την ατομική μοίρα των ανθρώπων. Το μείζον γεγονός στο Δέντρο της υπακοής είναι η Οκτωβριανή Επανάσταση είτε εν τη γενέσει της είτε κατά την πορεία των μεταμορφώσεών της. Δεν πρόκειται όμως μόνο για την εικόνα ενός γεγονότος του οποίου η απήχηση κατόρθωσε να φτάσει μέχρι και τις ημέρες μας, αλλά και για την επίγνωση πως η ίδια η τοποθέτηση των ιστορικών συμβάντων σε μυθοπλαστικό πλαίσιο σημαίνει τη μετατροπή τους σε λογοτεχνικό-καλλιτεχνικό προϊόν, που τα αποσπά εξ ολοκλήρου από οποιαδήποτε, έστω και πολύ περιορισμένη αντικειμενική θεώρηση για να τα παραδώσει στην αγκαλιά της υποκειμενικότητας. Εχω προφανώς κατά νουν την ιστορική μεταμυθοπλασία με την οποία επίσης συνομιλεί η Πέτσα χωρίς ο πειραματισμός της να εξαντλείται σε αυτήν.

Διατρέχοντας τους δύο τελευταίους αιώνες, το βιβλίο δεν εστιάζει πάντοτε στον Κόκκινο Οκτώβρη που συγκλόνισε τον κόσμο, στην εποχή του και στις κατοπινές εποχές, ούτε περιορίζεται στη Μόσχα και στη Σοβιετική Ενωση. Με την επέκταση της αφήγησης στην Αράλη και στη Σιβηρία (για να μείνουμε στη ρωσική επικράτεια) και με την εξακτίνωσή της μέχρι το Αραράτ, την Ιρλανδία, την Πορτογαλία και τον Ατλαντικό (για να περάσουμε από το επιτόπιο στο διηπειρωτικό) μαζί με τον χρόνο διαπλατύνεται και ο χώρος. Και η διαπλάτυνση αυτή σημαίνει μια εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία χρονικών τομών και γεωγραφικών σημείων, που θα βάλουν αμέσως στο παιχνίδι και μια πληθώρα προσώπων: πρόσωπα με ετερόκλητα χαρακτηριστικά και διαφορετική οικογενειακή, κοινωνική και ταξική καταγωγή, που καλούνται να ζήσουν κάτω από τις πιο διαφορετικές περιστάσεις.

Πρόσωπα, τόποι και χρονικές συγκυρίες συνενώνονται σε μια μυθιστορηματική ύλη που δεν θέλει να περιοριστεί στο κεντρικό μοτίβο της Οκτωβριανής Επανάστασης, με την οποία η σχέση σε κάποιες περιπτώσεις είναι ιδιαιτέρως χαλαρή ή απομακρυσμένη. Οι ιστορίες που συναποτελούν το Δέντρο της υπακοής εναλλάσσονται κυκλικά στην αφήγηση και φτάνουν συχνά μέχρι το άμεσο παρόν, όπου ο χρόνος αποκτά μιαν απτή, πολύ οικεία διάσταση, χωρίς πάντως να χάνει ποτέ την ιστορικότητά του. Και η επιτυχία του πειράματος της Πέτσα έχει να κάνει με το ότι μας πείθει από την αρχή μέχρι το τέλος πως δεν χρειάζεται μια σιδερένια αιτιοκρατία (ένα αφηγηματικό καθεστώς όπου τα πάντα να συνδέονται με τα πάντα) για να αποκτήσει ένα μυθιστόρημα σημαίνουσα υπόσταση – πολλώ δε μάλλον που όλες οι επιμέρους ιστορίες παραμένουν, όπως και το βιβλίο στο σύνολό του, με ανοιχτή έξοδο. Και αν από τη μια πλευρά εκείνο που θέλει να υπονοήσει η συγγραφέας είναι η διάψευση των υψηλών ιδεών και των σωτήριων οραμάτων, το άλλο νόημα που εμφιλοχωρεί στις ιστορίες της, διεκδικώντας ισότιμη θέση δίπλα στην Επανάσταση, είναι η χριστιανική πίστη (υπό την έννοια της ένθεης εγκοσμιότητας): πίστη πάντως που δεν διαψεύδεται όπως τα πολιτικά οράματα, ακόμα κι όταν πρέπει να αντιμετωπίσει τους δαιμονικούς αντίποδές της. Εκείνο ωστόσο που πρωτίστως δεν διαψεύδεται στο βιβλίο είναι το δύσκολο στοίχημα που έβαλε η Πέτσα με τον εαυτό της.