Πικάσο και αρχαιότητα

Είναι αδιαμφισβήτητα μία από τις σημαντικότερες εκθέσεις της χρονιάς. Η «Πικάσο και αρχαιότητα. Γραμμή και πηλός» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης θα φέρει σε συνομιλία σπάνια έργα του μεγαλύτερου καλλιτέχνη του 20ού αιώνα με τον αρχαίο κόσμο, που αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τη δημιουργία τους. Τροχήλατα κεραμικά πιάτα με θαλάσσια όντα θα παρουσιαστούν δίπλα σε πήλινα ερυθρόμορφα πινάκια του 4ου αι. π.Χ. Ζωόμορφα και πτηνόμορφα γλυπτά από πηλό σαν αντικείμενα που παράπεσαν από κάποιο εργαστήριο του κρητομυκηναϊκού πολιτισμού θα αντιπαραβληθούν με πήλινα ρυτά της Κνωσού αλλά και αντικείμενα του 5ου αιώνα π.Χ. Κοινώς, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στήνει άλλον έναν «Θεϊκό διάλογο», όπως είχε πρωτοκάνει με την αντιπαραβολή έργων του Σάι Τουόμπλι με έργα της αρχαιότητας το 2017, καθιερώνοντας έτσι μια νέα σειρά εκθέσεων. Στην προκειμένη περίπτωση η επιμέλεια ανήκει στον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη και στον γερμανοαμερικανό επιμελητή και ιστορικό Τέχνης Ολιβιέ Μπεργκρούεν.

Ο Πικάσο είχε μελετήσει εκτενώς τους ελληνικούς μύθους και είχε δημιουργήσει αμέτρητα κεραμικά, φιλοτεχνημένα με ένα πνεύμα που θύμιζε έντονα την αρχαία ελληνική κεραμική και γλυπτική. Αποκορύφωμα, τα κεραμικά με τη θεματική της δικής του ουτοπικής Αρκαδίας τα οποία δημιούργησε όσο βρισκόταν στο χωριό Βαλορί της Νότιας Γαλλίας, από τα τέλη της δεκαετίας του ’40 ως τα μέσα της δεκαετίας του ’50.

Οπως θα εξηγήσει ο Ολιβιέ Μπεργκρούεν: «Από πολύ νωρίς ο Πικάσο αντέγραφε εκμαγεία αρχαίων τεχνουργημάτων καθώς ο πατέρας του, που ήταν ένας επιτυχημένος ζωγράφος, του είχε ενσταλάξει μια αγάπη για τον αρχαίο κόσμο. Επιπλέον, ο Πικάσο διέθετε εγκυκλοπαιδική γνώση της Ιστορίας της δυτικής ζωγραφικής στην οποία οι θεματικές από την αρχαιότητα επαναλαμβάνονταν ξανά και ξανά. Σε πιο ύστερα έργα του έκανε αναφορά στην αρχαιότητα μέσα από το πρίσμα της ζωγραφικής καλλιτεχνών που θαύμαζε ιδιαίτερα, όπως ο Πουσέν και ο Ενγκρ, ενώ άλλες φορές εμπνεύστηκε απευθείας από ορισμένα από τα λαμπρά παραδείγματα της τέχνης της αρχαίας Ελλάδας που είδε στο Λούβρο. Στις δεκαετίες του ‘20 και του ‘30 δούλεψε με τρεις σπουδαίους εκδότες και κριτικούς τέχνης, όλοι τους από την Ελλάδα, συγκεκριμένα με τον Κριστιάν Ζερβός, τον Αλμπέρ Σκιρά και με τον Τεριάντ. Είδε τα γραπτά τους και του ζητήθηκε να δουλέψει πάνω σε ιστορίες της αρχαιότητας του Αριστοφάνη και του Οβίδιου, κυρίως πάνω στην εικονογράφηση βιβλίων. Επομένως, όταν η απειλή του πολέμου άρχισε να ελλοχεύει στα μέσα και στα τέλη της δεκαετίας του ‘30, οι ελληνικοί μύθοι αποτέλεσαν μια ισχυρή δύναμη για να διοχετεύσει τους φόβους και τις ανησυχίες του. Τα κεραμικά που δημιούργησε στο Βαλορί είναι πολύ συναφή σε ύφος και πνεύμα με τις μεγάλες τοιχογραφίες που φιλοτέχνησε στην Αντίμπ στο πλαίσιο της θεματικής “Πόλεμος και Ειρήνη”, η οποία είναι και αυτή εμπνευσμένη από την εικονογραφία της ελληνικής μυθολογίας». Ο κ. Σταμπολίδης θα συνοψίσει πολύ εύστοχα με τον δικό του μοναδικό τρόπο: «Αν η Μεσόγειος είναι δρόμοι, τότε όλα αυτά που είδε, εμπνεύστηκε, βίωσε και μετουσίωσε στην τέχνη του ο Πικάσο δεν είναι παρά το μεσογειακό πολιτισμικό DNA του, οι δρόμοι μέσα στις στοές του λαβυρίνθου του».
Πώς προέκυψε όμως αυτή η τόσο ενδιαφέρουσα έκθεση; Οπως εξηγεί ο κ. Σταμπολίδης: «Η ιδέα είναι παλιά. Μια πρώτη έκθεση είχε πραγματοποιηθεί στο Μουσείο το 1999 με θέμα τα σχέδια της “Γκερνίκα” σε αντίδωρο μιας έκθεσης με τίτλο “Las islas cicladas” στο Μουσείο Reina Sofia στη Μαδρίτη. Στην από χρόνια γνωριμία και στις συναντήσεις μου με τον Κλοντ Πικάσο (ο γιος του και υπεύθυνος διαχείρισης του έργου του) σε ταξίδια μας στην Ελβετία – μου τον γνώρισαν ο Γιώργος και η Μαρία Εμπειρίκου – η μόνιμη επωδός ήταν να γίνει ξανά μια έκθεση για τον Πικάσο στην Αθήνα. Ωστόσο, η παρούσα έκθεση ξεκίνησε από την επιθυμία της Σάντρας Μαρινοπούλου, που μετά τη γνωριμία της με τον Μπερνάρ και τη σύζυγό του Αλμίν Ρουίζ-Πικάσο (εγγονός του Πάμπλο και γιος του Παμπλίτο) και τη θετική τους ανταπόκριση, τέθηκαν οι βάσεις το καλοκαίρι του 2018 για μια έκθεση με έργα του Πικάσο, κεραμικά και σχέδια, από το Μουσείο Πικάσο στο Παρίσι, το Πολιτιστικό Ιδρυμα των Ρουίζ-Πικάσο FABA και άλλα μουσεία, αλλά και ορισμένα από σημαντικούς συλλέκτες, κυρίως του εξωτερικού».
Ο Ολιβιέ Μπεργκρούεν θεωρήθηκε ο ιδανικός συνεπιμελητής καθώς μεταξύ άλλων ήταν υπεύθυνος για την έκθεση «Πικάσο. Ανάμεσα στον Κυβισμό και τον Κλασικισμό: 1915-1925» στη Scuderia del Quirinale στη Ρώμη το 2017 με αφορμή τη συμπλήρωση των εκατό χρόνων από το ταξίδι του ισπανού καλλιτέχνη στην Ιταλία μαζί με τα περίφημα Ρωσικά Μπαλέτα του Σεργκέι Ντιαγκίλεφ. Οπως εξηγεί ο κ. Σταμπολίδης: «Για να είμαστε δίκαιοι, οι αρχικές συζητήσεις και αναζητήσεις των έργων ξεκίνησαν μέσω τηλεδιασκέψεων, ώρες επί ωρών με τον Μπερνάρ Πικάσο, ανταλλαγή απόψεων για το σκεπτικό, πήγαινε-έλα εικόνων προσφερόμενων έργων από την πλευρά του και αντίστοιχα από τη δική μου για συνδιαμόρφωση του εκθεσιακού υλικού, με σεβασμό πάντα τους ενός στις απόψεις του άλλου. Στο μέσον της προετοιμασίας προτάθηκε να υπάρξει συνεπιμελητής, ειδικός στον Πικάσο, ο Ολιβιέ Μπεργκρούεν, με τον οποίο συνεχίστηκε η γόνιμη συνεργασία που είχε ξεκινήσει με τον Μπερνάρ Πικάσο. Για να συνοψίσω: η συνεργασία μου με τον Ολιβιέ Μπεργκρούεν πήγε εξαιρετικά καλά και ο καθένας μας έδωσε το δείγμα της δουλειάς του στα κείμενα του Καταλόγου της Εκθεσης. Διαφορετικές ή όμοιες ματιές διατυπωμένες με το προσωπικό στυλ του καθενός μας αλλά και με συνεργάτες, όπως η ιστορικός Τέχνης Σίλβια Λορέτι που γράφει για την “Αρκαδία” του Πικάσο ή ο αρχαιολόγος Γιάννης Φάππας που δημιούργησε τα εξαιρετικά χρονολόγια, δίδουν το μέγεθος της αγάπης και της συνεργασίας ανθρώπων που υπηρετούν πιστά και έντιμα τη σφαιρικότητα του θέματος μιας έκθεσης – κάθε έκθεσης – που δεν ψεύδεται προς τους κριτές της, που είναι κάθε φορά το κοινό».
Τι θα δούμε στην έκθεση
«Στην έκθεση παρουσιάζονται σχεδόν ισομοιρασμένα 66 έργα από την αρχαιότητα και 68 αντίστοιχες δημιουργίες του Πικάσο» εξηγεί ο κ. Σταμπολίδης. Τα έργα της αρχαιότητας, γλυπτά, κεραμικά και χάλκινα που χρονολογούνται από τους χρόνους της προϊστορίας (περ. 3200 π.Χ. το παλαιότερο) έως και τη ρωμαϊκή περίοδο (μέσα 3ου αι. μ.Χ. το νεότερο) προέρχονται από 15 συνολικά ελληνικά μουσεία και συλλογές. Αντίστοιχα τα «πικασικά» έργα, δηλαδή κεραμικά αλλά και σχέδια και χαρακτικά από την καλλιτεχνική δημιουργία του από τη δεκαετία του ‘20 έως τη δεκαετία του ‘60 προέρχονται από μουσεία και συλλογές του εξωτερικού, όπως το Fundacion Almine y Bernard Ruiz-Picasso para el Arte στη Μαδρίτη, το Museo Picasso στη Μάλαγα, το Musée national Picasso στο Παρίσι, το Musée Picasso στην Αντίμπ, το Museum Berggruen στο Βερολίνο, καθώς και ιδιωτικές συλλογές από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Η έκθεση χωρίζεται σε ενότητες σχετικές με τη γραμμή της ομορφιάς, την περίφημη «Αρκαδία» του, τον ταύρο, τον Κένταυρο και τον Μινώταυρο, πλάσματα της φαντασίας και της δημιουργίας του, που συνδέονται με την ελληνική μυθολογία και την αρχαιότητα.
Υπάρχει άραγε κάποιο αρχαίο έργο που διαθέτει μια ιδιαίτερα βαρύνουσα σημασία, ώστε να το καθιστά αυτομάτως την απόλυτη «ατραξιόν» της έκθεσης;
«Ολα τα αντικείμενα είναι το ίδιο σημαντικά. Ωστόσο, αν επιμένετε τόσο πολύ για μιαν απάντηση σε αυτού του είδους το ερώτημα θα ξεχώριζα τον Κένταυρο από το Λευκαντί και την απεικόνιση του Μινώταυρου τόσο στην κεραμική όσον και την αγαλματική της εκδοχή από το Εθνικό μας Μουσείο. Αλλωστε αυτές οι μορφές αποτελούν τα σύμβολα των ανεξερεύνητων δυνάμεων του νου και του υποσυνείδητου και ο ίδιος ο Πικάσο είχε πει: “Αν κάποιος σημείωνε πάνω σε ένα χαρτί όλες τις διαδρομές που διήνυσα και τις ένωνε μεταξύ τους με μια γραμμή, θα σχεδίαζε ενδεχομένως έναν Μινώταυρο”» σχολιάζει ο κ. Σταμπολίδης.