Η βίλα του Αλέξανδρου Ιόλα «ζωντανεύει» ξανά

Αγορασμένο το 2017 από τον Δήμο της Αγίας Παρασκευής, το κτίριο είχε ήδη χαρακτηριστεί από το 1998 διατηρητέο. Η μελέτη για τη «Δημιουργική επανάχρηση ιδιοκτησίας Ιόλα» είχε ενταχθεί σε ΕΣΠΑ, με φορέα υλοποίησης τον δήμο, από το 2018. Υπό τον όρο οι απαραίτητες μελέτες, καθώς και οι τυχόν τροποποιήσεις και συμπληρώσεις να υποβληθούν για έγκριση στις αρμόδιες υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού. Οι εβδομάδες, οι μήνες, τα χρόνια περνούσαν. Το πολύπαθο σπίτι ρήμαζε παρατημένο, θύμα το διαβόητου ελληνικού «θα», πίσω από το οποίο, και πίσω από τις καθυστερήσεις που συνεπάγεται, μπορεί να κρύβονται απλώς η απροθυμία και η αδιαφορία αλλά και ο φθόνος (υπήρξε πολύς στην περίπτωση του Ιόλα) ή τα λογής-λογής σκοτεινά συμφέροντα. Οπως και αν έχει, έπειτα από αρκετά «θα» περνάμε, όπως φαίνεται, και όπως οφείλαμε, στην πράξη. Το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων ενέκρινε με ομόφωνη απόφαση τη μελέτη για τη μετατροπή της βίλας σε χώρο εκθέσεων και πολιτιστικών δραστηριοτήτων.

Η νέα χρήση

Σύμφωνα με όσα ανακοινώθηκαν από το υπουργείο Πολιτισμού, βασική επιδίωξη είναι η διατήρηση της υπάρχουσας μορφής του κτιρίου και η αξιοποίησή της στο πνεύμα ενός μουσείου μοντέρνας τέχνης. Η διάταξη των εννέα αιθουσών στο ισόγειο προσφέρει κυκλική ροή των επισκεπτών, ενώ η τραπεζαρία, με το εντυπωσιακό μαρμάρινο τραπέζι, θα διαμορφωθεί σε αίθουσα συσκέψεων και συνεδριάσεων. Το υπνοδωμάτιο του Ιόλα θα φιλοξενήσει χώρους γραφείων, ενώ στην προσθήκη της ανατολικής πλευράς του κτιρίου, στον χώρο της κουζίνας και στο νεότερο υπνοδωμάτιο θα δημιουργηθεί εντευκτήριο-κυλικείο. Η μεγάλη αίθουσα του επάνω ορόφου θα μετατραπεί σε χώρο πολλαπλών χρήσεων που θα μπορεί να φιλοξενεί εκδηλώσεις, κινηματογραφικές προβολές, παραστάσεις θεάτρου κ.λπ. Ο χώρος της βιβλιοθήκης θα διατηρηθεί και θα έχει την ίδια χρήση, ενώ θα δημιουργηθούν και δύο μικροί ξενώνες φιλοξενίας καλλιτεχνών. Μας πήρε, είναι η αλήθεια, πολύ χρόνο για να αξιοποιήσουμε το θρυλικό «παλάτι» που ο συλλέκτης θέλησε να δωρίσει στο ελληνικό κράτος μαζί με τα σημαντικής αξίας έργα τέχνης που κοσμούσαν το εσωτερικό του. Για να λάβει ως απάντηση ένα μεγαλοπρεπές «όχι». Αλλά και για να λοιδορηθεί με αχαριστία και ανεξήγητο(;) μίσος.

Μια μυθιστορηματική ζωή

Ποιος ήταν όμως στην πραγματικότητα ο Αλέξανδρος Ιόλας; Ο κατά κόσμον Κωνσταντίνος Κουτσούδης, γόνος οικογένειας βαμβακεμπόρων, γεννήθηκε στις 25 Μαρτίου 1907 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Ηταν περίπου 19 ετών όταν άφησε πίσω του την ιδιαίτερη πατρίδα του και έφθασε στην Αθήνα με τρεις συστατικές επιστολές από τον Κωνσταντίνο Καβάφη, μία για τον Κωστή Παλαμά, μία για τον Αγγελο Σικελιανό και μία για τον Δημήτρη Μητρόπουλο. Νέος, με έφεση προς τις τέχνες, ξεκίνησε μαθήματα χορού (ήταν η εποχή που η Nelly’s τον φωτογράφισε στην Ακρόπολη), για να φύγει από την Ελλάδα το 1931, κατόπιν προτροπής του Μητρόπουλου, για την Ιταλία και ακολούθως για τη Γερμανία. Με την άνοδο του ναζισμού έφυγε και από τη Γερμανία, πήγε στο Παρίσι, όπου συνέχισε να σταδιοδρομεί με επιτυχία ως χορευτής. Εκεί ήρθε σε επαφή με ανθρώπους του πνεύματος, όπως με τον Πολ Βαλερί και τον Αντρέ Μπρετόν, καθώς και με σημαντικούς εικαστικούς. Εκείνη την περίοδο εκτός από χορευτής εργαζόταν και ως μοντέλο, ποζάροντας μεταξύ άλλων για καλλιτέχνες όπως ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο και ο Ραούλ Ντιφί. Στη Νέα Υόρκη χόρεψε για την «Ballet Theatre Company» και συνεργάστηκε με τον Τζορτζ Μπαλανσίν. Hταν όμως ο κόσμος των εικαστικών εκείνος που είχε αρχίσει να τον κερδίζει, πολλά χρόνια πριν, από τη στιγμή που, όπως έχει ο ίδιος πει, έμεινε έκθαμβος μπροστά σε έναν πίνακα του Ντε Κίρικο. Eπειτα και από τραυματισμό στο πόδι του εγκατέλειψε τον χορό. Το 1946, με την υποστήριξη της Ελίζαμπεθ Αρντεν, συνεργάστηκε με τη Hugo Gallery (ιδιοκτήτρια η Μαρία Ρουσπόλι Ουγκό, της οποίας δεύτερος σύζυγος υπήρξε ο Φρανσουά Βίκτωρ Ουγκό, δισέγγονος του Βίκτωρος Ουγκό). Εκείνη την εποχή παρουσίασε για πρώτη φορά στις ΗΠΑ ατομικές εκθέσεις των Μαξ Ερνστ, Ρενέ Μαγκρίτ και Βίκτωρ Μπράουνερ. Η συμβολή του στην καθιέρωση στις ΗΠΑ των σουρεαλιστών ζωγράφων υπήρξε καθοριστική. Το 1953 οργάνωσε την πρώτη ατομική έκθεση του Αντι Γουόρχολ και έγινε αποκλειστικός ιδιοκτήτης της γκαλερί που μετονομάστηκε σε «Iolas Gallery».

Παράλληλα με τη δραστηριοποίησή του στο «Μεγάλο Μήλο» άρχισε να ανοίγει γκαλερί και αλλού, στη Γενεύη, στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στο Μιλάνο, στη Μαδρίτη και στη Βηρυτό. Και ενώ εκπροσωπούσε στο διεθνές χρηματιστήριο της τέχνης τους κορυφαίους, δεν σταμάτησε να προωθεί και να εξάγει και σημαντικούς έλληνες εικαστικούς. Δυστυχώς, η σημαντική προσφορά του δεν αναγνωρίστηκε όσο θα έπρεπε στην πατρίδα του, με το όνομά του να γίνεται κυρίως συνώνυμο των κοσμικών πάρτι και της πολυτελούς διαβίωσης.

Η δωρεά που… δεν θέλαμε

Πίσω από τη δημιουργία του σπιτιού-μουσείου στην Αγία Παρασκευή βρίσκεται η υπόσχεση που λέγεται πως ο Ιόλας είχε δώσει στο Κωνσταντίνο Καραμανλή ενώ συνέτρωγαν σε εστιατόριο του Παρισίου κατά τα χρόνια της δικτατορίας. «Η χώρα μας είναι φτωχή και εσύ είσαι από τους πιο πλούσιους ανθρώπους, πρέπει να κάνεις κάτι» είχε πει ο πολιτικός, με τον συλλέκτη να απαντά: «Θα δωρίσω στην Ελλάδα ένα Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, που θα είναι διάσημο σε όλον τον κόσμο». Το σπίτι ξεκίνησε να χτίζεται μέσα σε οικόπεδο έκτασης επτά στρεμμάτων στα μέσα της δεκαετίας του ’60 και την τελική μορφή του πήρε το 1971-1972. Σύμφωνα με πληροφορίες, αρχιτέκτονας είναι ο Γεώργιος Μουσούρης, αλλά τα επίσημα σχέδια δεν φέρουν την υπογραφή του διότι δεν είχε αναγνωρίσει στην Ελλάδα το αμερικανικό πτυχίο του. Ετσι τα σχέδια υπεγράφησαν από τον μηχανικό Μανώλη Καραντινό. Ο Δημήτρης Πικιώνης λέγεται ότι επιμελήθηκε το εξωτερικό πλακόστρωτο. Στον πρώτο όροφο του εντυπωσιακού κτίσματος ο Ιόλας τοποθέτησε εκατοντάδες σημαντικά έργα τέχνης, από αρχαιότητες έως πίνακες και γλυπτά των σημαντικότερων σύγχρονων δημιουργών. Ομως, ο αντισυμβατικός τρόπος ζωής του αλλά και ο τρόπος με τον οποίο, χωρίς φόβο και ενδοιασμούς, μιλούσε για τους πάντες, και για τους εκάστοτε κυβερνώντες, τον στοχοποίησαν. Ο συλλέκτης αντιμετώπισε τη χλεύη και τον εξευτελισμό μέσα από δημοσιεύματα απερίγραπτης χυδαιότητας στον ελληνικό Τύπο. Η απόφασή του να δωρίσει στο ελληνικό κράτος την τεράστια συλλογή του δεν βρήκε ανταπόκριση. Η ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε την προσφορά του.

Η δωρεά του προς το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης υπήρξε τελικά η μόνη μεγάλη δωρεά του που κατορθώθηκε να υλοποιηθεί στην Ελλάδα. Οπως υπήρξε και ο πυρήνας της συλλογής του μετέπειτα μουσείου, το οποίο τριάντα χρόνια μετά τον θάνατό του τον τίμησε με την έκθεση «Αλέξανδρος Ιόλας: Η κληρονομιά», το 2018. Αυτό ήταν όλο. Με τον Ιόλα να έχει φύγει από τη ζωή το καλοκαίρι του 1987 σε νοσοκομείο της Νέας Υόρκης, το σπίτι της Αγίας Παρασκευής λεηλατήθηκε (κανείς δεν ξέρει τι έχουν απογίνει πολλά σπουδαία έργα της συλλογής του), και αφέθηκε να ρημάζει, για να μετατραπεί τελικά σε ένα θλιβερό κτίριο-φάντασμα. Επειτα από πολλά χρόνια, ήρθε άραγε η στιγμή να ξαναβρεί μέρος της χαμένης αίγλης του και να αποκτήσει μια νέα χρήση;

Ο βιογράφος του Ιόλα θυμάται

Ανθρωπος που γνώριζε πολύ καλά τον Ιόλα, που έγραψε τη βιογραφία του (τον είχε ο ίδιος επιλέξει για αυτόν τον σκοπό) και που έδωσε αγώνα για τη σωτηρία του σπιτιού του, ο Νίκος Σταθούλης δεν μπορεί παρά να νιώθει δικαιωμένος μετά τις πρόσφατες εξελίξεις. «Ερχεται στον νου μου το «Menil Campus» στο Χιούστον του Τέξας, το οποίο ήταν ιδέα του Αλέξανδρου Ιόλα. Ετσι ονειρευόταν να γίνει και το κτήμα του» λέει και συνεχίζει: «Τα μουσεία και οι πολιτιστικοί οργανισμοί μπορούν να προσελκύσουν χιλιάδες επισκέπτες στην Αγία Παρασκευή. Να τονώσουν την τοπική οικονομία. Να αποδώσουν μεγάλες εισπράξεις. Δεν αποτελούν μόνον εστίες πολιτισμού, επιμόρφωσης, προβολής του ελληνικού πνεύματος και της σύγχρονης τέχνης τα κέντρα αυτά. Αποτελούν πηγή πολύτιμων εσόδων για την τοπική κοινωνία. Τα μουσεία και τα πολιτιστικά ιδρύματα ασκούν επίσης διπλωματία. Ασκούν πολιτιστική πολιτική. Με προγράμματα, με ποικίλες δράσεις και πολιτιστικές ανταλλαγές. Πόσω μάλλον ένα τόσο εμβληματικό τοπόσημο όπως είναι η Βίλα Ιόλα. Η αξιοποίησή του συνεπάγεται κέρδη που όχι μόνον θα καλύψουν τα έξοδα συντήρησης και λειτουργίας του, αλλά θα συντελέσουν στη βελτίωση των παρεχομένων υπηρεσιών και στην ανάπτυξή τους. Ταχύτητα χρειάζεται και ετοιμότητα απέναντι στις νέες προκλήσεις, τη σύγχρονη τεχνολογία, τις νέες πολιτιστικές αντιλήψεις. Τότε το Πολιτιστικό Κέντρο Αλεξάνδρου Ιόλα που θα δημιουργηθεί εκεί θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για την Αγία Παρασκευή. Τότε η σημασία του ως θεσμού θα είναι πολλαπλή και πολύπλευρη». Ελπίδα του Nίκου Σταθούλη είναι «το κτήμα Ιόλα να αποτελέσει ένα πνευματικό τοπίο. Μια ανοιχτή πρόκληση-πρόσβαση όλων, ανεξαιρέτως, των πολιτών σε έναν σύγχρονο, φιλόξενο και ανοιχτό χώρο, όπου η μουσική, το θέατρο και οι τέχνες θα συνδιαλέγονται με την αναψυχή, την έρευνα, τη φύση και την άθληση. Του άρεσε του Ιόλα να κάνει περιπάτους στους πλακόστρωτους κήπους του σπιτιού της Αγίας Παρασκευής. Να περπατάει, να διαβάζει, να κάνει ασκήσεις, να διασκεδάζει, να γιορτάζει, να χαίρεται. Του άρεσε να έρχονται οι φίλοι του με τα σκυλιά τους και να παίζουν με τα δικά του. Αυτό ήθελε. Μπορούσες να φας έξω. Να παίξεις μουσική, θέατρο, πιάνο, να κάνεις πικ-νικ. Ηταν μια καθημερινή γιορτή αυτό που συνέβαινε στο σπίτι του. Γι’ αυτό και τα πάρτι ήταν πολλά, γίνονταν ακόμα και με την πλέον ασήμαντη αφορμή!». Οπως ο ίδιος ο Ιόλας έλεγε, σύμφωνα πάντα με τη μαρτυρία του βιογράφου του, «όνειρό μου είναι να γίνει μια καθημερινή γιορτή. Οργανωμένα. Με στόχο και όραμα. Οχι μπάτε, σκύλοι, αλέστε. Πρέπει να έχει… άσεμνο πνεύμα. Ατίθασο. Νευρικό. Σπινθηροβόλο. Οπως ταιριάζει στην εποχή μας. Δεν πρέπει να είναι ένα ήσυχο μέρος, ένα νεκροταφείο γερασμένων ιδεών». Πολλά χρόνια μετά τον θάνατο του συλλέκτη και έπειτα από πολυετείς αγώνες για τη σωτηρία και την αξιοποίηση του σπιτιού, ο κ. Σταθούλης ελπίζει πως ήρθε η ώρα να ζωντανέψει το όραμα και να πραγματοποιηθεί η επιθυμία του: «Ενα ανήσυχο μέρος πρέπει να είναι. Αυτό ήθελε, αυτό πρέπει να γίνει».