Η τέχνη του Δικαίου

Ο Ανδρέας Φιλιππόπουλος-Μιχαλόπουλος – πληθωρικός ακόμα και στο ονοματεπώνυμό του – δεν είναι ο average καθηγητής Νομικής, όπως θα έλεγαν και οι Αγγλοι. Για παράδειγμα, όταν δεν διδάσκει Θεωρία και Δίκαιο στο Πανεπιστήμιο του Westminster ή δεν παραδίδει κάποια διάλεξη ή περφόρμανς σε πανεπιστήμια, ακαδημαϊκά ινστιτούτα αλλά και χώρους τέχνης του εξωτερικού (Statens Museum for Kunst στην Κοπεγχάγη, Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Inhotim στη Βραζιλία, Royal Academy of Arts στο Λονδίνο) μπορεί να διοργανώνει ακόμα και μία συμμετοχική performance στην Μπιενάλε της Βενετίας, ως παράπλευρη εκδήλωση του εφετινού Dallas Pavilion και της εικαστικής πρωτοβουλίας «Βρετανία στη Βενετία», ή να εκθέτει φωτογραφίες και κείμενά του, τα λεγόμενα «picpoems», σε γκαλερί του Λονδίνου.

Η τελευταία φορά που βρεθήκαμε στην Αθήνα ήταν επ’ αφορμή της παρουσίασης του «Βιβλίου του νερού» (εκδόσεις Θίνες) στην οικία Κατακουζηνού. Ενα βιβλίο που βασίζεται στην τεχνική της «φωτοποίησης» ή «pic poetry», όπως λέγεται το είδος γραφής που συνδυάζεται με φωτογραφίες τραβηγμένες αυθόρμητα με το κινητό προκειμένου «να πιάσεις την ατμόσφαιρα της στιγμής και ταυτόχρονα εκείνη τη στιγμή να γράψεις ένα κείμενο – σχεδόν σαν αυτόματη γραφή -, προκειμένου να βγάλει άλλα επίπεδα νοήματος από την εικόνα». Στην περίπτωσή του τα κείμενα είναι πιο εκτεταμένα και το ίδιο βιβλίο αναμένεται να κυκλοφορήσει και στα αγγλικά αυτό το φθινόπωρο, σε μετάφραση Σάκη Κυρατζή.

Law Teacher of the Year

Με οτιδήποτε καταπιάνεται το φέρνει εις πέρας με μεγάλη επιτυχία και πρωτοτυπία. Οσον αφορά, για παράδειγμα, το αντικείμενο της διδασκαλίας του, μέσω του οποίου έφθασε το 2011 να ανακηρυχθεί «Καθηγητής Νομικής της Χρονιάς» στη Μεγάλη Βρετανία από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ο Ανδρέας Φιλιππόπουλος-Μιχαλόπουλος εξηγεί ότι «το «και» ανάμεσα στη Θεωρία και στο Δίκαιο είναι η πιο σημαντική παράμετρος της δουλειάς μου. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι το πέρασμα από το ένα στο άλλο. Υπάρχει Θεωρία Δικαίου, υπάρχει Νομική Θεωρία – αλλά δεν είναι αυτό που κάνω εγώ. Αντίθετα, το «και» εκφράζει το ότι συνδυάζω τον νόμο με άλλες επιστήμες με τρόπο κατεξοχήν διεπιστημονικό. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι να σκεφτώ την έννοια του Δικαίου και όχι το Δίκαιο όπως θα το σκεφτεί ένας παραδοσιακός δικηγόρος. Με ενδιαφέρει το πού βρίσκεται το Δίκαιο, πού το συναντάμε, σε ποιους χώρους, σε ποιους τοίχους, σε ποιες πόρτες, σε ποιες πληγές σωμάτων. Μέσα από την έρευνά μου, τόσο την ακαδημαϊκή όσο και την εικαστική, έχω καταλήξει ότι το δίκαιο και η ύλη είναι μια ταυτολογία».

Στην Μπιενάλε της Βενετίας, για παράδειγμα, η περφόρμανς έφερε τον τίτλο «Escaping the Lawscape» και μέσα από μια σειρά δράσεων οι συμμετέχοντες – ανάμεσά τους και η υπογράφουσα – έπρεπε να προσπαθήσουν να υπερβούν τη βαθιά ριζωμένη ή και εγγενή ανάγκη για εφαρμογή κανόνων και νόμων στους τρόπους με τους οποίους κινούνταν στον χώρο των Giardini. Οπως το να διασχίσουμε τις τεράστιες ουρές για το αγγλικό και το γαλλικό περίπτερο σαν μια ανθρώπινη αλυσίδα ή ένα παλιρροϊκό κύμα που προχωράει χωρίς να λογαριάζει εμπόδια. Δεν ήταν μια βολική υπόθεση. «Πολλοί νόμοι είναι έμφυτοι. Ο τρόπος που επιλέγουμε να κινηθούμε είναι μια σύμφυση ανάμεσα στο εσωτερικό ένστικτο και στην εξωτερική επιβολή κανόνων. Δεν είναι ποτέ μια απλή προσωπική απόφαση. Αν το Δίκαιο μάς δίνει τους κώδικες για το πώς κινούμαστε, η τέχνη μάς δίνει τον ορίζοντα σε σχέση με το πότε και το πού θα κινηθούμε. Η τέχνη και ο νόμος αναδύονται από το συλλογικό σώμα μας, ανθρώπινο και μη. Απλώς έρχονται στιγμές που αυτή η ανάδυση γίνεται με πιο πειθαρχικό τρόπο, οπότε μοιάζει να προσεγγίζει περισσότερο το Δίκαιο, και άλλοτε με πιο ελεύθερο τρόπο, οπότε και προσεγγίζει περισσότερο την τέχνη».

Η φαντασία στην Παιδεία

Αναμενόμενα και η μετάδοση της γνώσης προς τους φοιτητές δεν ήταν ποτέ μια προβλέψιμη υπόθεση και άπτεται πάντα της τέχνης. Τα μαθήματα που τον κατέστησαν «τον πιο δημοφιλή» δεν γίνονται σε κλειστά αμφιθέατρα, τουλάχιστον όχι αποκλειστικά, αλλά και σε θέατρα, σε όπερες, σε μουσεία και χώρους τέχνης. «Δεν νομίζω ότι θα μπορούσα να διδάσκω με τέτοια τρομερή ελευθερία κάπου αλλού εκτός από το Λονδίνο και το Πανεπιστήμιο του Westminster. Εκεί μου έδωσαν όλον τον χώρο που χρειαζόμουν για να βρω τι ήθελα να κάνω. Για παράδειγμα, στο τελευταίο έτος όλοι οι φοιτητές Νομικής πρέπει να δημιουργήσουν ένα αντικείμενο (έναν πίνακα, μία μακέτα, μία περφόρμανς, οτιδήποτε θελήσουν) που να αντιπροσωπεύει τη σχέση τους ανάμεσα στον εαυτό τους και στο Δίκαιο, στην κοινωνία και στις προσδοκίες τους από τις νομικές τους σπουδές. Είμαστε η μοναδική σχολή στον κόσμο που έχει Final Year Degree Show (συνήθως μόνο οι σχολές τέχνης και αρχιτεκτονικής έχουν), όπου εκτίθενται αυτά τα αντικείμενα σε μια μεγάλη γκαλερί του Κεντρικού Λονδίνου. Οσοι μαθητές μου γίνονται δικηγόροι ή δικαστές συνήθως υιοθετούν με κάποιον τρόπο αυτή την επιτελεστικότητα και στην επαγγελματική τους πρακτική. Ενας από αυτούς, δικηγόρος, χρησιμοποιεί με τους πελάτες του τεχνικές που έχουμε μάθει, οι οποίες άπτονται της ψυχολογίας, όπως θεωρίες σιωπής και εναλλακτικής επικοινωνίας, ή την τέχνη ως μέθοδο διαπολιτιστικής επικοινωνίας, προκειμένου να τους κάνει να αισθανθούν άνετα και να ανοιχτούν».

Η καλλιτεχνική πρακτική και η ακαδημαϊκή καριέρα έχουν αρχίσει να μπλέκονται γλυκά και πλέον η μία τρέφει την άλλη. Οταν γράφει ένα ακαδημαϊκό κείμενο για ένα επιστημονικό περιοδικό, προσπαθεί να βγάζει ένα αποτέλεσμα που θα είναι κείμενο τέχνης, όπως αυτά που γράφονται για καταλόγους εκθέσεων. «Μέσω του συνδυασμού τέχνης και Δικαίου, με ενδιαφέρει να αποβάλλω το αίσθημα εγκλεισμού που συχνά έχει κάποιος όταν δουλεύει με το Δίκαιο και τους κώδικες και να συνδέσω την πρακτική με την αίσθηση του ανοιχτού ορίζοντα. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα «ελευθερία», γιατί και η τέχνη έχει πολλούς κώδικες που πρέπει να ακολουθήσεις, πρέπει να βρεις μια μεθοδολογία και να σκεφτείς αν είναι η σωστή γι’ αυτό που θέλεις να εκφράσεις. Ομως στην τέχνη η αιτιολόγηση δεν είναι στενά αιτιακή, δεν βασίζεται στην απόδειξη και επιχειρηματολογία, αλλά μπορεί να είναι συνειρμική, αισθητική, συναισθηματική ή απλούστατα εικαστική».

Στην τωρινή ακαδημαϊκή έρευνά του ασχολείται με το πώς η ύλη υπαγορεύει τους νόμους και όχι το αντίθετο. Εξ ου και μαθαίνει να δουλεύει με τον πηλό προκειμένου να διερευνήσει «πώς κρατάς την ύλη αλλά δίνεις και φόρμα σε αυτή. Πρόκειται για την κλασική Αριστοτελική υλομορφία, όπου η φόρμα (π.χ. το σχήμα που παίρνει ο πηλός) δεν είναι κάτι που επιβάλλουμε εμείς αλλά κάτι το οποίο προκύπτει όταν αφουγκραζόμαστε την ύλη» σημειώνει. Και συνεχίζει: «Πρέπει να οσφρηστείς τι χρειάζεται σε κάθε περίπτωση και κάθε στιγμή που κάποιος νιώθει την αδικία να τον βαραίνει. Πρέπει να γίνεις προσωπικός και όχι γενικός και αφηρημένος, να δράσεις τοπικά και όχι γενικά. Να παρατήσεις τις ιδέες περί παγκόσμιας δικαιοσύνης
– τι είναι άλλωστε πραγματικά το παγκόσμιο αν όχι μια άτακτη συλλογή τοπικών διαφορών; Είναι μια νομική σκέψη που έρχεται και φτιάχνει πράγματα με την τέχνη, και το αντίστροφο».

Ο Ανδρέας Φιλιππόπουλος-Μιχαλόπουλος γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη. Ως γιος γιατρών με έντονες καλλιτεχνικές ανησυχίες, «η μαμά πιανίστα, ο μπαμπάς ζωγράφος», ανέκαθεν διχαζόταν ανάμεσα στην επιστήμη και στην τέχνη, χωρίς να ξέρει ακριβώς τι θέλει να κάνει. Τελικά σπούδασε Νομική στο Αριστοτέλειο και στη συνέχεια έκανε το μάστερ του στο King’s College και το διδακτορικό του στο Birkbeck, πάντα στο Λονδίνο.

«Αρχικά έκανα την bourgeois επιλογή και επέλεξα να περιθωριοποιήσω την καλλιτεχνική μου κλίση. Ομως τελικά πάντα ήμουν καλλιτέχνης. Το θέμα είναι πότε κάνεις αυτό το βήμα όπου αποκαλείς κιόλας τον εαυτό σου «καλλιτέχνη». Μετά την πρώτη σου δημιουργική επιτυχία; Μετά την πρώτη σου αποτυχία; Μετά την πρώτη σου παρουσίαση στην Μπιενάλε; Δεν ξέρω. Σταδιακά αισθάνομαι ότι δεν μπορώ πια να συστήνω τον εαυτό μου μόνο ως ακαδημαϊκό. Είμαι ακαδημαϊκός, καλλιτέχνης και συγγραφέας. Και τελικά όλα αυτά καταλήγουν να είναι το ίδιο πράγμα: δημιουργία».