Το 1556, η κυβέρνηση της Βενετίας δημοσίευσε για πρώτη φορά τη μηνιαία Notizie scritte («Γραπτές ειδήσεις») που κόστιζε μια gazzetta, ένα μικρής αξίας βενετσιάνικο νόμισμα της εποχής, το όνομα του οποίου τελικά κατέληξε να δηλώνει και την «εφημερίδα». Η ιταλική λέξη, την οποία ενσωμάτωσαν στο λεξιλόγιό τους οι Γάλλοι το 1600 ως gazette, προέρχεται πιθανότατα από την ελληνική λέξη των μεταγενέστερων χρόνων γάζα, περσικής προέλευσης, με τη σημασία «θησαυρός». Το ομόηχο γάζα, το γνωστό λευκό απορροφητικό επίθεμα για την κάλυψη ή περιποίηση τραυμάτων, ανάγεται στο γαλλικό gaze που συνδέεται πιθανώς με την πόλη της Γάζας. Εφημερίδες υπήρχαν στην αρχαιότητα, η λέξη όμως Εφημερίς σήμαινε «ημερολόγιο, λογιστικό βιβλίο». Η σημερινή σημασία αποτελεί μεταφραστικό δάνειο τόσο της ιταλικής λέξης όσο και του γαλλικού και αγγλικού journal.
Όταν έγινα φανατικός αναγνώστης του «Βήματος» και άρχισα να καταγράφω σε δελτία, τα οποία διατηρώ ακόμα κάπου στο χαοτικό Αρχείο μου, νεολογισμούς και συνδυαστικές δυνατότητες των λέξεων που μου έκαναν εντύπωση, δεν φανταζόμουνα ότι κάποτε θα έγραφα και ο ίδιος στο αισθητικά και ποιοτικά άψογο αυτό έντυπο άρθρα για το ευρύτερο μορφωμένο κοινό
Κάθε φορά που πλήρωνα από το ισχνό φοιτητικό μου βαλάντιο πότε «Το Βήμα» και πότε «Τα Νέα» (ξεκινούσα πάντα το διάβασμα από τα «Εύθυμα και Σοβαρά» του μοναδικού Δημήτρη Ψαθά), ερχόταν στο μυαλό μου η παράξενη ιστορία της λέξης «εφημερίδα» που αναφέρεται κυριολεκτικά στα γεγονότα της ημέρας και όχι, όπως πιστεύουν πολλοί, στον εφήμερο χαρακτήρα της. Η ψηφιοποίηση των δύο αυτών εμβληματικών εφημερίδων έδειξε ότι ξεπεράστηκε η «φθαρτότητά» τους και είναι εύκολα προσβάσιμες στους ερευνητές, και όχι μόνο.
Οταν έγινα φανατικός αναγνώστης του «Βήματος» και άρχισα να καταγράφω σε δελτία, τα οποία διατηρώ ακόμα κάπου στο χαοτικό Αρχείο μου, νεολογισμούς και συνδυαστικές δυνατότητες των λέξεων που μου έκαναν εντύπωση, δεν φανταζόμουνα ότι κάποτε θα έγραφα και ο ίδιος στο αισθητικά και ποιοτικά άψογο αυτό έντυπο άρθρα για το ευρύτερο μορφωμένο κοινό. Ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης ανέλαβα την πρωτοβουλία το 1984 να διδάξω στο νέο σεμιναριακό μάθημα της λεξικογραφίας την επίδραση των ξένων γλωσσών στη Νεοελληνική. Οι φοιτητές μου ξαφνιάστηκαν όταν με είδαν να μπαίνω στην αίθουσα κρατώντας επιδεικτικά στο χέρι το κυριακάτικο «Βήμα». Εδωσα μία σελίδα σε κάθε φοιτήτρια και φοιτητή με την παράκληση να αποδελτιώσουν τις αγγλικές λέξεις που υπήρχαν στο κείμενο. Σε δυο εβδομάδες παρέλαβα το αποδελτιωμένο υλικό. Γράψαμε από κοινού μια μελέτη με θέμα: «Οι αγγλισμοί μιας μέρας στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ». Τότε συνειδητοποίησα και ο ίδιος τον μάταιο αγώνα των καθαρολόγων να αποσκορακίσουν «λέξεις ιδιαίτερα απεχθείς στο ελληνικό αυτί», όπως: μάρκετινγκ, μπούμερανγκ, σουπερμάρκετ, που με τόση φυσικότητα χρησιμοποιούσαν δημοσιογράφοι και επιστήμονες στα ωραία κείμενά τους. Το μάρκετινγκ δεν έγινε «αγοραστική (επιστήμη, τέχνη)», το μπούμερανγκ δεν το λέει κανείς «αυτεπίστροφο βλήμα», ενώ το σουπερμάρκετ ενσωματώθηκε πλήρως στο νεοελληνικό λεξιλόγιο. Οι πληροφορίες που αναζητούσαμε στην έντυπη εφημερίδα 12 άνθρωποι επί 15 ημέρες ανασύρονται τώρα από το ψηφιακό της Αρχείο σε λίγα μόλις λεπτά.
Η πρώτη μου συνεργασία με «Το Βήμα» δημοσιεύτηκε στις Νέες Εποχές, 26.2.1995, σ. Β6, 36 με τίτλο: «Διεθνείς έρευνες για την ελληνική γλώσσα». Πρόκειται για παρουσίαση των Πρακτικών του Α’ Διεθνούς Συνεδρίου για την Ελληνική Γλωσσολογία, που πραγματοποιήθηκε στο Reading του Ηνωμένου Βασιλείου το 1993. Ενα τόσο εξειδικευμένο άρθρο δεν θα το δημοσίευε καμιά άλλη ελληνική εφημερίδα. Ενα αντίστοιχο άρθρο μου φιλοξενήθηκε στις Νέες Εποχές, 28.5.2017, σσ. 6-7, με τίτλο: «Ενα σπουδαίο συνέδριο ελληνικών σπουδών στη Μόσχα», που διοργάνωσαν με ιδιαίτερη επιτυχία το Τμήμα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Κρατικού Πανεπιστημίου Λομονόσοφ και η Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών της Ρωσίας.
Μεγάλη συγκίνηση ένιωσε ο Εμμανουήλ Κριαράς όταν διάβασε το 2009 και το 2010 στη σπουδαία αυτή εφημερίδα τρία άρθρα μου: «Αγάπης αγώνας γόνιμος», «Ο ζηλωτής της γλώσσας», «Ο επιστήμονας και ο άνθρωπος».
Θα μπορούσα να αναφέρω εκατοντάδες περιπτώσεις οι οποίες επιβεβαιώνουν το έμπρακτο ενδιαφέρον της εφημερίδας για την ελληνική γλώσσα. Περιορίζομαι στην τεκμηριωμένη έρευνα της Λαμπρινής Κουζέλη με θέμα «Τα Ελληνικά του 21ου αιώνα» (Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2019). Ο τίτλος του άρθρου μου «Τα «εξωτικά κορίτσια» της γλώσσας» παραπέμπει σε μια έξοχη μελέτη του Theodor W. Adorno στην οποία απομυθοποιείται η κινδυνολογία για τις ξένες λέξεις, οι οποίες αντιμετωπίζονται από τους καθαρολόγους ως επικίνδυνοι μετανάστες.
Με «Το Βήμα» με συνδέει κάτι ακόμα πιο ισχυρό: Χάρη στις επίπονες και επίμονες προσπάθειες της Ελένης Βουλτσίδου, η Ακαδημία Αθηνών εμπιστεύτηκε στην κορυφαία αυτή εφημερίδα τη δεύτερη έκδοση του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας. Κυκλοφόρησε το 2016 σε επτά καλαίσθητους σκληρόδετους τόμους και μπήκε σε πολλές χιλιάδες σπίτια σε όλη την ελληνική επικράτεια. Εξι ημέρες μετά την επίσημη παρουσίαση του λεξικού, η οποία έγινε στις 3 Νοεμβρίου 2014, η Λαμπρινή Κουζέλη τόνισε το δυναμικό χαρακτήρα της νεοελληνικής γλώσσας και παρουσίασε με ευρηματικό τρόπο το πλήθος των νεολογισμών που καταγράφονται πρώτη φορά στο «νεόκοπο αυτό λεξικό»: «…γνωρίσαμε τη διατροφολογία, την ιστοπαθολογία, τη νανοϊατρική. Οι δεκάδες εκπομπές μαγειρικής έκαναν το τσάιβ, το λάιμ, το μπουρίτο και το φαλάφελ λιγότερο εξωτικά και εντελώς οικεία. Μάθαμε να μιλάμε για ποικιλίες κρασιών, για το αγιωργίτικο και το αθήρι, κάνουμε και οινοτουρισμό. Πίνουμε φρεντοτσίνο και μοχίτο και παραγγέλνουμε σαλάτες με κατίκι, αναζητούμε πληροφορίες γκουγκλάροντας στον παγκόσμιο ιστό, ενώ ανησυχούμε για τη συνοχή του κοινωνικού ιστού και οι νέοι στα καφενεία – ίμο, τρέντι ή κάγκουρες, δεν έχει σημασία – πίνουν μπιρόνια, στέλνουν εσεμές, χαζεύουν τα τούμπανα που περνούν και αναφωνούν δεν υπάρχει».
Οι περισσότεροι νεολογισμοί που σημειώνονται με πλάγια τυπογραφικά στοιχεία αποδελτιώθηκαν χειρωνακτικά από «Το Βήμα» και «Τα Νέα». Τώρα οι ερευνητές έχουν στη διάθεσή τους δωρεάν το ψηφιακό Αρχείο των δύο εφημερίδων το οποίο ανοίγει νέους δρόμους στην έρευνα. Η γενναιόδωρη αυτή προσφορά εύχομαι να βρει και άλλους μιμητές.
Οι περισσότεροι νεολογισμοί που σημειώνονται με πλάγια τυπογραφικά στοιχεία αποδελτιώθηκαν χειρωνακτικά από «Το Βήμα» και «Τα Νέα». Τώρα οι ερευνητές έχουν στη διάθεσή τους δωρεάν το ψηφιακό Αρχείο των δύο εφημερίδων το οποίο ανοίγει νέους δρόμους στην έρευνα