Χίλμα αφ Κλιντ : Η πρωτοπόρος των πρωτοπόρων

Ηταν μια ζωγράφος μπροστά από καλλιτέχνες που υπήρξαν μπροστά από την εποχή τους. Γιατί η Χίλμα αφ Κλιντ (1862-1944) ζωγράφιζε πίνακες αφηρημένης ζωγραφικής προτού το πράξουν οι πρωτεργάτες του είδους, Βασίλι Καντίνσκι (1866-1944), Καζιμίρ Μάλεβιτς (1879-1935) ή Πιτ Μοντριάν (1872-1944). Για παράδειγμα, εκείνη είχε ζωγραφίσει τον πρώτο πίνακά της που δεν είχε καμία σχέση με την αναπαράσταση της πραγματικότητας ήδη από το 1906, ενώ ο Καντίνσκι το έπραττε από το 1908 και μετά. Επιπλέον, μαζί με μια ομάδα άλλων τεσσάρων γυναικών ονόματι «Οι Πέντε», της οποίας ηγούνταν, πειραματιζόταν με την αυτόματη γραφή και ζωγραφική ήδη από το 1896. Δεκαετίες δηλαδή προτού η αποθέωση του τυχαίου ως έκφραση του υποσυνειδήτου ταυτιστεί με τον σουρεαλισμό χάρη σε καλλιτέχνες όπως οι Ζουάν Μιρό, Σαλβαδόρ Νταλί ή του συγγραφέα Αντρέ Μπρετόν. Σε αντίθεση όμως με ό,τι συνέβη σε εκείνους, κανένας δεν γνώριζε μέχρι πολύ πρόσφατα τη δουλειά της και την κομβική θέση που της αναλογεί στην Ιστορία της Τέχνης. Τα τελευταία χρόνια έρχεται στο προσκήνιο χάρη σε εκθέσεις όπως η πρόσφατη «Χίλμα αφ Κλιντ: Πίνακες για το μέλλον» (ως τις 3.2.2019) στο Μουσείο Γκουγκενχάιμ της Νέας Υόρκης, όπου παρουσιάζονται φέρ’ ειπείν 160 ζωγραφικά έργα από τα περίπου 1.200 που άφησε πίσω της. Φταίει και εκείνη βέβαια για τη λήθη στην οποία βυθίστηκε η ίδια και η δουλειά της, δεδομένου πως όταν πέθαινε το 1944, στα 81 της χρόνια, άφηνε μια ρητή εντολή στη διαθήκη της: οι πίνακές της δεν θα παρουσιάζονταν δημοσίως παρά μόνο είκοσι χρόνια μετά τον θάνατό της.

Εκτέθηκαν τελικά σε κοινή θέα για πρώτη φορά το 1987 στο Μουσείο Τέχνης του Λος Αντζελες, LACMA, αν και τελικά η ευρεία φήμη – πάντα τηρουμένων των αναλογιών – θα ερχόταν το 2013 χάρη στην έκθεση που διοργανώθηκε αποκλειστικά προς τιμήν της στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Στοκχόλμης με τίτλο «Πρωτοπόρος της αφηρημένης τέχνης». Το ίδιο μουσείο δηλαδή που είχε αρνηθεί τη δωρεά των έργων της το 1970 θα διαπίστωνε τέσσερις δεκαετίες αργότερα ότι το αφιέρωμα στη δουλειά της θα γινόταν τελικά μία από τις πιο δημοφιλείς εκθέσεις που είχε φιλοξενήσει στην ιστορία του. Οπως το είχε θέσει η επιμελήτρια του μουσείου: «Η Αφ Κλιντ είναι τελικά για τη Σουηδία ό,τι ο Μουνχ για τη Νορβηγία». Ωστόσο, έναν χρόνο νωρίτερα, οι επιμελητές της έκθεσης «Επινοώντας την αφηρημένη τέχνη, 1910-1925» στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης δεν την είχαν καν συμπεριλάβει στους εκπροσώπους του είδους.

Δεν ήταν μια σεξιστικού τύπου παράλειψη αλλά περισσότερο η έκφραση μιας αμηχανίας επειδή η έμπνευση ή, πιο σωστά, η προέλευση των έργων της Αφ Κλιντ ήταν ο αποκρυφισμός. Tα ψυχεδελικά σχέδια, οι βιομορφικές και γεωμετρικές φόρμες σε πορτοκαλί, ροζ ή βαθύ σκούρο μπλε φόντο με «αδέσποτες» λέξεις να αιωρούνται ανάμεσά τους ή τα μονοχρωματικά τετράγωνα που ζωγράφιζε σαν να ήταν «δαιμονισμένη» τής υπαγορεύονταν, όπως έλεγε, από μια θεϊκή δύναμη. Εκείνη απλώς υπάκουε χωρίς να έχει ιδέα περί του τι παρίσταναν. Από παιδί εξάλλου υποτίθεται ότι μπορούσε να προβλέψει το μέλλον ενώ είχε αρχίσει να ασχολείται με τον αποκρυφισμό απ’ όταν είχε πεθάνει η αδελφή της στα 10 της χρόνια.  Γεννημένη στη Στοκχόλμη σε μια αστική οικογένεια ναυτικών η Αφ Κλιντ είχε υπάρξει μία από τις πρώτες οπαδούς του πνευματισμού και των θεοσοφικών θεωριών της Μαντάμ Μπλαβάτσκι αλλά και του κινήματος του ανθρωποσοφισμού του Ρούντολφ Στάινερ.

Ενα σώμα έργων με τίτλο «The Paintings of the Temple» που ζωγράφισε μεταξύ 1906 και 1915 ήταν απόρροια αυτών των συστημάτων πίστης, η αντανάκλαση μιας μυστικιστικής όψης της πραγματικότητας. Ακούγεται αρκετά γραφική η περίπτωση αυτής της φαινομενικά καθ’ όλα σοβαρής γυναίκας, τουλάχιστον αν κρίνουμε βάσει των ελάχιστων φωτογραφιών της που σώζονται. Ξεχνάμε όμως ότι αυτά τα συστήματα αποκρυφιστικών δοξασιών ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή εκείνη την εποχή σε Ευρώπη και Αμερική, κυρίως σε λογοτεχνικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους, εξαιτίας της απέλπιδας προσπάθειας σκεπτόμενων ανθρώπων (παρεμπιπτόντως, ανάμεσά τους ήταν και ο Καντίνσκι και ο Μοντριάν) να συμφιλιωθούν με τις επιστημονικές ανακαλύψεις οι οποίες δημιουργούσαν ρωγμές στο κραταιό θεοκρατικό σύμπαν των δύο ηπείρων. Ηταν άλλωστε η εποχή που ο Χάινριχ Χερτζ ανακάλυπτε τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα (1886) και ο Βίλχελμ Ρέντγκεν τις ακτίνες Χ (1895). Ετσι, μολονότι η Αφ Κλιντ είχε αποφοιτήσει το 1877 από τη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών της Στοκχόλμης με κλίση και εξειδίκευση την αναπαραστατική ζωγραφική, στράφηκε στην αφαίρεση όταν της ανατέθηκε το 1904 από μια κάποια απροσδιόριστη οντότητα να ζωγραφίσει ένα «αστρικό επίπεδο». Κοινώς έναν άλλο κόσμο παράλληλο με τον δικό μας, τον οποίο θα κατακτούσε τελικά εβδομήντα χρόνια μετά τον θάνατό της.