Η παρέα του Μπουζιάνη

Μια έκθεση με τίτλο «Εξαιρέσεις: Οψεις του εξπρεσιονισμού στην Ελλάδα» το δίχως άλλο θα έχει ως κεντρικό πρόσωπο τον Γιώργο Μπουζιάνη (1885-1959). Τα έργα που παρουσιάζονται στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων στο Μεταξουργείο σκιαγραφούν ωστόσο την παρουσία καλλιτεχνών οι οποίοι είτε δεν έτυχαν της ίδιας εκτίμησης με τον σημαντικό έλληνα δημιουργό είτε ακολούθησαν μια πορεία ζωής που τους οδήγησε αναπόφευκτα στην καλλιτεχνική λήθη. Παρ’ όλα αυτά πρόλαβαν να ορθώσουν ανάστημα απέναντι στο ακαδημαϊκό κλίμα που επικρατούσε στην ελληνική τέχνη τον 20ό αιώνα και να διατηρήσουν μια ιδιοσυγκρασιακή γραμμή έκφρασης σε σχέση με τις νεωτερικές τάσεις της Γενιάς του ’30. Γιατί υπήρξαν εκφραστές όψεων του εξπρεσιονισμού, ενός καλλιτεχνικού ρεύματος που θεωρείται «γερμανικό», αν και, όπως λέει ο επιμελητής της έκθεσης και καλλιτεχνικός σύμβουλος του ΟΠΑΝΔΑ, Ντένης Ζαχαρόπουλος, «πρόκειται για ένα πιο εκφραστικό ιδίωμα που δεν περιορίζεται μόνο να χρησιμοποιεί τα χρώματα και τα μοτίβα του ιμπρεσιονισμού ή του φωβισμού αλλά αποτυπώνει μια εσωτερικότητα». Απ’ ό,τι φαίνεται στην έκθεση, όπου πολλά έργα παρουσιάζονται για πρώτη φορά, ο Μπουζιάνης δεν ήταν ο μόνος εκφραστής αυτού του καλλιτεχνικού ρεύματος, αλλά και ο Γιώργος Οικονομίδης (1891-1958) και οι Μιχάλης Οικονόμου (1888-1933) και Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης (1881-1955).

«Στην Ελλάδα λέμε ότι ο Μπουζιάνης είναι ο εξπρεσιονιστής και ξεχνάμε τον Γιώργο Οικονομίδη γιατί τη χαρακτική την αφήνουμε απέξω. Κι όμως, και οι δύο καλλιτέχνες βρίσκονται στη Γερμανία την ίδια περίπου περίοδο και είναι οι μόνοι Ελληνες που αποκτούν άμεση σχέση με τις ομάδες του εξπρεσιονισμού, όπως και ο Οικονόμου με τον Τριανταφυλλίδη στη Γαλλία αντίστοιχα. Ολοι τους θα επηρεάσουν έναν κύκλο νεότερων καλλιτεχνών οι οποίοι θα οδηγήσουν την τέχνη, και μέσα από τους δικούς τους μαθητές, σε πιο εκφραστικές όψεις της ζωγραφικής. Αν τους βάλεις τον έναν δίπλα στον άλλο, όπως συμβαίνει σε αυτή την έκθεση, βλέπεις πόσο μακριά είναι από τον ακαδημαϊσμό της εποχής τους. Αυτό που τους ενώνει δεν είναι το ύφος τους, αλλά η στάση ζωής τους, ένα βασικό στοιχείο όσον αφορά τις όψεις του εξπρεσιονισμού εν γένει» σχολιάζει ο Ζαχαρόπουλος.

Αυτό που διαπιστώνει επίσης κανείς είναι ότι ανάμεσά τους υπήρχαν και πολλές γυναίκες, ταλαντούχες, δυναμικές και στην πρώτη γραμμή για τα δικαιώματα του φύλου τους. Γυναίκες όπως η μεγάλη μαθήτρια του Μπουζιάνη, Κούλα Μαραγκοπούλου (1913-1997), η οποία έμαθε στο εργαστήριό του «τα μυστικά του συναισθηματικού παλμού του χρώματος και της γοητείας του αυθορμητισμού» όπως έγραφε ο τεχνοκριτικός Αγγελος Προκοπίου. Γυναίκες όπως η Αγλαΐα Παπά (1904-1984) και η Ελένη Ζογγολοπούλου (1909-1991), οι οποίες αμφότερες ανήκαν στην καλλιτεχνική ομάδα «Στάθμη» μαζί με καλλιτέχνες όπως ο Μπουζιάνης, ο Απάρτης ή ο Παπαλουκάς. Η Παπά, μια από τις πρώτες φεμινίστριες, είχε δασκάλους της τον Νικόλαο Λύτρα και τον Κωνσταντίνο Παρθένη στην Καλών Τεχνών αλλά είχε υπάρξει και πιστή μαθήτρια του Κωνσταντίνου Παρθένη στην Κέρκυρα το 1917. Η ίδια δίδαξε ζωγραφική και διακοσμητική στην Επαγγελματική Σχολή του Αμαλίειου Ορφανοτροφείου και υπήρξε μέλος του Καλλιτεχνικού Σωματείου Ελληνίδων. Η «Κόρη στο παράθυρο» που παρουσιάζεται στην έκθεση στο Μεταξουργείο διαθέτει μια μεταφυσική διάσταση και μια ζωγραφική ποιότητα που θυμίζει Πιερ Μπονάρ.

Στην έκθεση παρουσιάζεται και δουλειά της Μαρίας Αναγνωστοπούλου-Βρανίκα (1890-1971), η οποία σήμερα είναι παντελώς άγνωστη. Κι όμως, στην εποχή της δημιουργούσε σκάνδαλο όταν, έπειτα από ταξίδια της στο Παρίσι και στο Τορίνο, ζωγράφιζε έργα που χαρακτηρίζονταν «εξπρεσιονιστικά» εν έτει 1926. Η Αναγνωστοπούλου είχε συμμετάσχει στη διεθνή έκθεση-σταθμό στο Παρίσι το 1925 στο Salon des Arts Decoratifs από όπου προήλθε ο όρος Art Deco, καθώς και στην πρώτη συμμετοχή της Ελλάδας στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1934. Υπήρξε μέλος της Ομάδας Τέχνη και αγωνίστηκε για τη χειραφέτηση των γυναικών και τη διεκδίκηση της ισότητας μεταξύ των δύο φύλων στην κοινωνία. Δίδαξε στην Παπαστράτειο Σχολή Παιχνιδιών και Διακοσμητικής η οποία απευθυνόταν σε γυναίκες, και έγινε μάλιστα και διευθύντριά της αφότου συνέταξε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα μαζί με τον ζωγράφο Σπύρο Βασιλείου.

H επίσης ξεχασμένη Ιφιγένεια Λαγάνα (1915-2004), με τις αδρές, ακατάστατες πινελιές στις τοπιογραφίες της Κηφισιάς ή του Ναυπλίου, υπήρξε «η μεγάλη προπολεμική ακουαρελίστρια», όπως θα πει ο Ζαχαρόπουλος. Η ατυχία της μαθήτριας του Ουμβέρτου Αργυρού και πρώτης συζύγου του Νίκου Νικολάου ήταν ότι έμεινε έγκλειστη στο ψυχιατρείο για 30 ολόκληρα χρόνια (1940-1970) και έκανε ένα νέο καλλιτεχνικό ξεκίνημα τη δεκαετία του ’80. Παρ’ όλα αυτά δεν έλειψαν οι συμμετοχές της σε εκθέσεις πριν, κατά τη διάρκεια αλλά και κυρίως μετά τη νοσηλεία της.