Η κρίση «ξύπνησε» την Ευρώπη

Το σκηνικό έμοιαζε κάπως παράταιρο, «παγωμένο». Για όσους έχουν βρεθεί στην αίθουσα της Ολομέλειας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, είτε στις Βρυξέλλες είτε στο Στρασβούργο, η παρουσία του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ή του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου λειτουργεί σαν μαγνήτης. Η αίθουσα γεμίζει από τους ευρωβουλευτές, όπως επίσης και τα θεωρεία από τους επισκέπτες που θέλουν, με κάποιον τρόπο, να συμμετάσχουν στο «μυστήριο». Την περασμένη Τετάρτη 27 Μαΐου όμως, όταν η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν εισήλθε στην αίθουσα αυτή φορώντας μάσκα και κρατώντας τον μαύρο χαρτοφύλακα που περιείχε την ομιλία της, όλοι συνειδητοποίησαν πόσο η πανδημία του κορωνοϊού έχει μεταβάλει την καθημερινότητά μας – και σε αυτό πρέπει να προστεθούν και οι επαναλαμβανόμενες συστάσεις του προεδρείου προς τους ευρωβουλευτές να κρατούν τις αποστάσεις.

Το εργαλείο
«Νέα Γενιά ΕΕ»

Η πρόεδρος της Επιτροπής δεν είναι χαρισματική ρήτορας και η σύγκρισή της με τον προκάτοχό της Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ θα ήταν άδικη. Ωστόσο, το περιεχόμενο των προτάσεών της για τον επόμενο προϋπολογισμό της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ) για την επταετία 2021 – 2027 και, κυρίως, για το Εργαλείο Ανάκαμψης (Recovery Instrument) που θα έχει σκοπό να αντιμετωπιστούν οι βαθιές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας θα πρέπει να αποτιμηθεί θετικά. Οχι τυχαία και με σαφή πρόθεση να εκπέμψει ένα συμβολικό μήνυμα, η Κομισιόν αποφάσισε να ονομάσει αυτό το εργαλείο «Νέα Γενιά ΕΕ» (Next Generation EU). Το κλειδί για την Ενωμένη Ευρώπη, ακόμη και στις πιο δύσκολες στιγμές της, είναι να κοιτά μπροστά, να προσφέρει ελπίδα. Αλλωστε, το βλέμμα προς τα πίσω τη φέρνει αντιμέτωπη με ένα παρελθόν «σκοτεινό».

Σημειολογικό βήμα

Η πρόταση της Επιτροπής είναι αξιοσημείωτη και χωρίς προηγούμενο από πολλές απόψεις. Οταν σε προηγούμενες κρίσεις είχε επιδειχθεί επικίνδυνη αναβλητικότητα, η Κομισιόν ζήτησε αυτή τη φορά τη δημιουργία ενός εργαλείου συνολικής χρηματοδοτικής ισχύος 750 δισεκατομμυρίων ευρώ, εκ των οποίων τα 500 δισεκατομμύρια ευρώ θα αφορούν  επιχορηγήσεις προς τα κράτη-μέλη και τα υπόλοιπα 250 δισεκατομμύρια δάνεια. Το εξέχον σημείο φυσικά είναι ότι το τεράστιο αυτό ποσό που προστίθεται στο 1,1 τρισεκατομμύριο ευρώ που ζητεί η Επιτροπή για το επόμενο Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο (Multiannual Financial Framework – MFF) θα προέλθει από απευθείας δανεισμό της ίδιας της Κομισιόν από τις αγορές κεφαλαίου. Οι δε εγγυήσεις για τον δανεισμό αυτόν θα προέλθουν από τον κοινοτικό προϋπολογισμό. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ακόμη και αν δεν πρόκειται για πλήρη αμοιβαιοποίηση (mutualization) χρέους, καθώς ουδείς αναλαμβάνει την αποπληρωμή παλαιών κρατικών χρεών, η κίνηση αυτή συνιστά σημειολογικό βήμα προς στενότερη δημοσιονομική ολοκλήρωση. Δεν συνιστά φυσικά μια «Χαμιλτόνεια στιγμή» (Hamiltonian moment), αλλά η σχετική επίκληση αποτελεί μάλλον εφεύρημα αγγλοσαξονικών εντύπων για εντυπωσιακούς τίτλους παρά ουσιαστική πολιτική.

Η επιστροφή
της Ευρώπης

Η επιλογή της Επιτροπής – με δεδομένη τη στήριξη του γαλλογερμανικού άξονα έτσι όπως είχε παρουσιαστεί από την κοινή πρόταση των Ανγκελα Μέρκελ και Εμανουέλ Μακρόν – έγινε δεκτή πολύ θετικά. «Πρέπει να παραδεχθώ ότι πριν από δύο εβδομάδες ήμουν ανήσυχος, διότι έβλεπα ότι η ΕΕ κωλυσιεργούσε. Αρχισα να φοβάμαι ότι θα είχαμε μια επανάληψη όσων συνέβησαν το 2010» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Τόμας Βίζερ. Ο αυστριακός οικονομολόγος, εμβληματική μορφή της δεκαετίας 2008 – 2018 όταν ως επικεφαλής του Euro Working Group (EWG) έζησε από την πρώτη γραμμή την κρίση χρέους στην ευρωζώνη, βρίσκεται σήμερα στη Βιέννη. Παρακολουθεί όμως στενά τις εξελίξεις και εξακολουθεί να εμπλέκεται με τις ευρωπαϊκές υποθέσεις (είναι επικεφαλής της ομάδας που θα καταθέσει σύντομα έκθεση για την Κεφαλαιακή Ενωση – Capital Markets Union). «Με ανησυχούσε ιδιαίτερα η εμμονή ορισμένων κρατών-μελών να δοθούν περισσότερα δάνεια. Το πρόβλημα όμως δεν είναι να βρει κάποιος δάνειο. Το πρόβλημα είναι ότι όταν χρειαστεί επειγόντως χρήματα ένα νοσοκομείο στη Θεσσαλονίκη να μπορεί να υπάρξει η αναγκαία επιχορήγηση. Και αυτό είναι που προτάθηκε» προσθέτει ο κ. Βίζερ.

«Η Ευρώπη επιστρέφει» εκτιμά ο Γιώργος Παγουλάτος, γενικός διευθυντής του Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ). «Στην αρχή της πανδημίας παρουσιάστηκαν καθυστερήσεις στη λήψη ορισμένων μέτρων. Πλέον όμως», σημειώνει, «μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι σε σχέση με τους υπόλοιπους μεγάλους διεθνείς παίκτες, το συνολικό ευρωπαϊκό πακέτο πρωτοβουλιών είναι, με διαφορά, το πιο αξιοσημείωτο». Θα είναι όμως όλα ρόδινα στην πορεία προς την έγκριση των προτάσεων της περασμένης Τετάρτης; «Το σχέδιο δεν θα περάσει ως έχει. Αποτελεί όμως μια πολύ καλή βάση για τους απαραίτητους συμβιβασμούς» παρατηρεί ο Γιάννης Εμμανουηλίδης, διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Ευρωπαϊκής Πολιτικής (European Policy Center – EPC) που εδρεύει στις Βρυξέλλες. Κατά την άποψή του, ο Ιούλιος μοιάζει πιο πιθανός ως ορόσημο για την έγκριση των προτάσεων από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο: «Η Ανγκελα Μέρκελ είπε ότι πρέπει να έχει εγκριθεί το αργότερο ως το φθινόπωρο. Δεν θα είναι όμως καλύτερη η κατάσταση τότε. Αναμφίβολα, η γερμανική προεδρία στο Συμβούλιο, η οποία εκκινεί την 1η Ιουλίου θα είναι κομβική».

Πώς έγειρε
η πλάστιγγα

Τόσο για τον Γιάννη Εμμανουηλίδη όσο και για τον Γιώργο Παγουλάτο, η στήριξη του Βερολίνου και προσωπικά της καγκελαρίου Μέρκελ έγειρε την πλάστιγγα υπέρ της φιλόδοξης πρότασης. «Η Ανγκελα Μέρκελ έχει υπερβεί το Μέζενμπεργκ και στήριξε ολόψυχα το Ταμείο Ανάκαμψης. Εχει κινηθεί πολύ στο παρασκήνιο για να φθάσουμε στις προτάσεις αυτές» λέει χαρακτηριστικά το στέλεχος του EPC, αναφερόμενος στη συνάντηση που είχε η κυρία Μέρκελ με τον κ. Μακρόν στο γερμανικό κάστρο τον Ιούνιο του 2018 όταν και συζήτησαν επί των μεταρρυθμίσεων της ευρωζώνης. «Τότε», εξηγεί ο κ. Παγουλάτος, «το Βερολίνο ήταν αμφίθυμο σε πρωτοβουλίες όπως ο προϋπολογισμός της ευρωζώνης. Μετά τη συνάντηση του Μέζενμπεργκ, η Γερμανία είχε κλείσει το μάτι στη Χανσεατική Λίγκα και στην Ολλανδία να εμποδίσουν μείζονες εξελίξεις. Θεωρώ πολύ δύσκολο η Ολλανδία να εμποδίσει μόνη της την επίτευξη ενός συμβιβασμού σήμερα, αν και όπως πάντα οι διαπραγματεύσεις επί του κοινοτικού προϋπολογισμού είναι δύσκολες» επισημαίνει.

Ο κ. Βίζερ προσφέρει και μια ευρύτερη προοπτική. «Ολοι μας αντλήσαμε μαθήματα από την κρίση χρέους και το πόσο σημαντικό είναι να δρούμε γρήγορα. Σήμερα υπάρχει επίσης η αντίληψη ότι έχουμε να κάνουμε με μια κρίση που μας αφορά όλους. Αναμφίβολα, οι μεγάλες επιχειρήσεις σε χώρες όπως η Γερμανία κατανοούν τη σημασία της προστασίας των αλυσίδων εφοδιασμού. Υπάρχει και ένα είδος προστασίας των συμφερόντων τους εδώ. Και φυσικά», καταλήγει, «δεν λησμονώ τη γεωπολιτική διάσταση. Δεδομένου του προς τα πού κατευθύνονται οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα, αν η ΕΕ δεν κινούνταν γρήγορα, θα κινδύνευε να μετατραπεί σε Disneyland και να πληρώσει βαρύ τίμημα».

Τα αγκάθια προς τον τελικό συμβιβασμό

Ολες οι ενδείξεις συγκλίνουν στο ότι οι συνομιλίες επί του επόμενου MFF θα είναι ιδιαίτερα περίπλοκες. Οπως έχει ήδη καταστεί σαφές από το γραφείο του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Σαρλ Μισέλ, δεν θα πρέπει να αποκλείεται μία Σύνοδος Κορυφής στις 19 Ιουνίου με φυσική παρουσία, εφόσον όμως πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις. Η κυριότερη από αυτές είναι να έχει σημειωθεί επαρκής πρόοδος στο πλαίσιο του γύρου διαβουλεύσεων που ο κ. Μισέλ θα ξεκινήσει με τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων. Θα πρέπει όμως να διασφαλιστεί ότι οι ηγέτες θα μπορούν να μεταβούν και να διανυκτερεύσουν στις Βρυξέλλες, με παράλληλη αξιολόγηση του συμβολισμού από την παρουσία τους εκεί. Το πιο ρεαλιστικό σενάριο όμως, όπως προαναφέρθηκε, είναι να υπάρξει μία κατ’ αρχήν συμφωνία περί τις αρχές ή τα μέσα Ιουλίου, τουλάχιστον επί μιας χρηματοδότησης-γέφυρας που θα επιτρέψει να ρεύσουν χρήματα πριν από την 1η Ιανουαρίου 2021, όταν ο νέος προϋπολογισμός θα είναι, πλέον, ενεργός. Κοινοτικές πηγές έλεγαν ότι είναι πολύ σημαντικό να μην ξεπεραστεί η 1η Αυγούστου για να κλείσει ο απαραίτητος συμβιβασμός.
Το κομβικό σημείο
Η Κομισιόν θεωρεί ότι το σχέδιο του δανεισμού των 750 δισ. ευρώ από τις αγορές θα είναι έτοιμο να τρέξει στις αρχές του 2021. Τότε, ελπίζεται ότι θα έχει διαμορφωθεί και η νέα νομική βάση που θα της επιτρέπει να το πράξει. Πρόκειται ουσιαστικά για την έγκριση του νέου Κανονισμού για τους ίδιους πόρους (own resources) με το οποίο θα αυξηθεί το περιθώριο για ενέχυρο η Κομισιόν να δανειστεί, εκ μέρους της ΕΕ, με ευνοϊκούς όρους. Το σημείο της χρηματοδότησης είναι κομβικό για την επιτυχία όλου του σχεδίου. Αυτό που προτείνει η Επιτροπή είναι η χρησιμοποίηση του «ελεύθερου περιθωρίου» (του αποκαλούμενου στην κοινοτική ορολογία «headroom») ώστε να δανειστεί (κατά την περίοδο 2020-2024). Το «headroom» είναι η διαφορά μεταξύ του ανωτάτου ορίου ιδίων πόρων του προϋπολογισμού, δηλαδή του μέγιστου ποσού κονδυλίων που μπορεί η ΕΕ να ζητήσει από τα κράτη-μέλη ώστε να καλύψει τις ανάγκες της, και του ανωτάτου ορίου πραγματικών δαπανών/πληρωμών του κοινοτικού προϋπολογισμού. Η τροποποίηση του Κανονισμού για τους ίδιους πόρους θα επιτρέψει τον δανεισμό αλλά επίσης την έκτακτη και προσωρινή αύξηση του ανωτάτου ορίου ιδίων πόρων κατά 0,6% του Ακαθάριστου Εθνικού Εισοδήματος (Gross National Income – GNI) της ΕΕ. Αυτό σημαίνει ότι το όριο αυτό θα ανέλθει από 1,4% GNI που είναι σήμερα στο 2% GNI.

Η αποπληρωμή
των δανείων
Η Επιτροπή έχει προτείνει ότι η αποπληρωμή των δανείων αυτών δεν θα εκκινήσει πριν από το 2028 και θα ολοκληρωθεί μέχρι το 2058. Η επιβολή νέων πανευρωπαϊκών φόρων, όπως η επέκταση του Συστήματος Εμπορίας Ρύπων (ETS) ή φόροι στα πλαστικά και στις εταιρείες ψηφιακής τεχνολογίας, επίσης εξετάζονται αν και διχάζουν. Καθώς όμως η αύξηση των ιδίων πόρων απαιτεί ομοφωνία στο Συμβούλιο και έγκριση από τα κράτη-μέλη με βάση τις εθνικές συνταγματικές τους προβλέψεις, η Κομισιόν έχει ζητήσει αύξηση των εθνικών συνεισφορών για τον προϋπολογισμό του 2020. Ο «μετρ των συμβιβασμών» Τόμας Βίζερ βλέπει ως πολύ δύσκολο κάτι τέτοιο. «Οι Γερμανοί», επισημαίνει, «θεωρούν ότι υπάρχει μεγάλη ρευστότητα στην αγορά για όποιον θέλει να δανειστεί, ενώ αν παρουσιαστεί μεγάλη ανάγκη, όσοι χρειαστεί μπορούν να προσφύγουν στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας» τονίζει.
Αναμφίβολα, οι «Φειδωλοί 4» (Αυστρία, Ολλανδία, Σουηδία, Δανία) θα επιμείνουν αρχικά στις σκληρές θέσεις τους. Ωστόσο ήδη υπάρχουν κάποιες ρωγμές, με τη Στοκχόλμη και την Κοπεγχάγη να έχουν ελαφρώς μαλακώσει. Η Βιέννη δύσκολα θα αντιπαρατεθεί με το Βερολίνο και η Ολλανδία μοιάζει δύσκολο να σηκώσει μόνη της το βάρος ενός ναυαγίου. Ορισμένα βλέμματα είναι πάντως στραμμένα κυρίως προς την Ουγγαρία, ιδιαίτερα στην περίπτωση που η Βουδαπέστη αντιδράσει έντονα στη σύνδεση χρηματοδότησης και σεβασμού του κράτους δικαίου.

Η αρχιτεκτονική των προτάσεων της Κομισιόν

Το εργαλείο ανάκαμψης με την ονομασία «Νέα Γενιά ΕΕ» έρχεται να καλύψει ένα επενδυτικό κενό που για τη διετία 2021-2022 υπολογίζεται σε περίπου 1,5 τρισεκατομμύρια ευρώ, ενώ οι απώλειες ιδίων κεφαλαίων για τη διετία 2020-2021 εκτιμώνται μεταξύ 700 δισ. ευρώ και 1,2 τρισ. ευρώ. Θα αποτελείται ουσιαστικά από τρεις πυλώνες.

Στήριξη των κρατών-μελών
Ο πρώτος εστιάζει στη στήριξη των κρατών-μελών. Στον πυρήνα του βρίσκεται το Ταμείο για την Ανάκαμψη και την Ανθεκτικότητα (Recovery and Resilience Facility). Θα είναι συνολικού ύψους 560 δισ. ευρώ, εκ των οποίων τα 310 δισ. θα είναι επιχορηγήσεις και τα 250 δισ. δάνεια. Ο σκοπός είναι η στήριξη επενδύσεων και μεταρρυθμίσεων και η βασική αιρεσιμότητα σχετίζεται με τη σύνδεση της κατανομής των πόρων με τη διαδικασία του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου. «Κλειδί» θα είναι η κατάρτιση από τα κράτη-μέλη Εθνικών Σχεδίων Κατάρτισης και Ανθεκτικότητας, που θα καθορίζουν την ατζέντα των μεταρρυθμίσεων και επενδύσεων για την επόμενη τετραετία (2021-2024). Αυτά τα σχέδια θα υποβάλλονται στην Επιτροπή ετησίως μέχρι το 2022 και το αργότερο ως την 30ή Απριλίου κάθε έτους, αλλά οι Βρυξέλλες θα ενθαρρύνουν τα κράτη-μέλη να υποβάλουν το πρώτο τους σχέδιο ήδη από εφέτος (ενδεχομένως υπό τη μορφή προσχεδίου μαζί με το εθνικό σχέδιο προϋπολογισμού τον Οκτώβριο).

Η πρωτοβουλία REACT-EU
Επιπλέον, υπάρχει η πρωτοβουλία REACT-EU (Recovery Assistance for Cohesion and the Territories of Europe). Θα ανέρχεται σε 55 δισ. ευρώ και θα αποτελείται κατά κύριο λόγο από επιχορηγήσεις για βραχυπρόθεσμες δράσεις. Τα κονδύλια αυτά θα κατανεμηθούν προς τα προγράμματα συνοχής. Πρόκειται για «φρέσκο χρήμα», καθώς θα προστεθεί στα υπάρχοντα κονδύλια της περιόδου 2014-2020 και είναι επιπλέον των προτεινομένων κονδυλίων για την επόμενη επταετία (2021-2027). Στόχος είναι η στήριξη της απασχόλησης, των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων και κλάδων όπως ο τουρισμός και ο πολιτισμός.

Στήριξη του ιδιωτικού τομέα
Ο δεύτερος πυλώνας εστιάζει στη στήριξη του ιδιωτικού τομέα. Η καινοτομία του πυλώνα αυτού είναι το Εργαλείο Στήριξης της Φερεγγυότητας (Solvency Support Instrument – SSI). Πρόκειται για προσωρινό μέτρο που θα χρησιμοποιεί ως εγγύηση στον κοινοτικό προϋπολογισμό για να κινητοποιεί ιδιωτικούς πόρους προς επείγουσα στήριξη του μετοχικού κεφαλαίου βιώσιμων επιχειρήσεων. Το συνολικό ποσό του εργαλείου αυτού θα ανέλθει σε 31 δισ. ευρώ. Παράλληλα, θα ενισχυθεί το πρόγραμμα InvestEU ώστε να μπορεί να διαθέσει κονδύλια 15,3 δισ. ευρώ. Επιπλέον, προτείνεται η σύσταση ενός Μηχανισμού Στρατηγικών Επενδύσεων (Strategic Investment Facility), ύψους 15 δισ. ευρώ, με στόχευση σε κρίσιμες υποδομές, στην ψηφιοποίηση, στην υγεία και στην ενίσχυση της αυτονομίας της Ενιαίας Αγοράς. Ο τρίτος πυλώνας ονομάστηκε «Αξιοποίηση των διδαγμάτων από την κρίση και αντιμετώπιση των στρατηγικών προκλήσεων της Ευρώπης». Το βασικό νέο στοιχείο είναι το πρόγραμμα EU4Health, ύψους 9,4 δισ. ευρώ, με σκοπό έναν εναρμονισμό των πολιτικών υγείας των κρατών-μελών, ιδιαίτερα εν όψει κρίσεων. Αυξάνονται επίσης, μεταξύ άλλων, ο προϋπολογισμός του μηχανισμού πολιτικής προστασίας rescEU κατά 2 δισ. ευρώ και του προγράμματος Horizon ώστε να φθάσει περίπου τα 95 δισ. ευρώ.