Η Κιβωτός του Μάνου

Το έχουν αποκαλέσει «Σπηλιά του Αλή Μπαμπά» και «Κιβωτό του Νώε». Γεννημένο από το συλλεκτικό πάθος για το χαρτί και το έντυπο του Μάνου Χαριτάτου και του Δημήτρη Πόρτολου, το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) εμφανίζεται με θεσμική μορφή μη κερδοσκοπικού σωματείου το 1980. Οι συλλογές του, διεσπαρμένες σε διαμερίσματα στο κέντρο της Αθήνας, αποκτούν το 1990 στέγη στο κτίριο της οδού Αγίου Ανδρέου 5 στην Πλάκα, που σύντομα γίνεται κέντρο συνάντησης των ερευνητών του νέου ελληνισμού.

Τη δεκαετία του 1990 το ΕΛΙΑ έχει ήδη τη φήμη της βιβλιοθήκης με τις πληρέστερες συλλογές ημερήσιου και περιοδικού Τύπου, από τα προεπαναστατικά χρόνια ως τις μέρες μας. Λόγια περιοδικά, λαϊκά έντυπα αλλά και τοπικές εκδόσεις, ένας πλούτος θησαυριζόμενου υλικού και μια πολιτική φιλική προς τους ερευνητές καθιστούν το ΕΛΙΑ πρώτο προορισμό της ερευνητικής κοινότητας. Εκεί φιλοξενείται το Βιβλιολογικό Εργαστήρι του Φίλιππου Ηλιού για τη σύνταξη της απαραίτητης από χρόνια Ελληνικής Βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα και από εκεί θα κυκλοφορήσουν στις δεκαετίες του 1980 και 1990 βιβλιογραφικές εργασίες υποδομής.

Εχοντας στο τιμόνι του τον χαρισματικό και εμπνευσμένο Αιγυπτιώτη Μάνο Χαριτάτο (1944-2012), το ΕΛΙΑ διαρκώς εμπλουτίζεται. Ο Μάνος, η μηχανή του στην είσοδο, τα πρεσβυωπικά γυαλιά που κρέμονται στο στήθος του. Εικόνες τόσο συνυφασμένες με το ΕΛΙΑ που νομίζεις πως ανήκουν στα αρχιτεκτονικά στοιχεία του κτιρίου. Στην ανατολή της ευρείας χρήσης των υπολογιστών, το ΕΛΙΑ είναι από τις πρώτες βιβλιοθήκες με online κατάλογο και ο Χαριτάτος έχει ήδη μεριμνήσει για την ψηφιοποίηση ευαίσθητων και πολύτιμων τίτλων του ΕΛΙΑ. Το CD ROM με την Αθηνά, την Αιγιναία, την Πανδώρα, τα Παναθήναια… γίνεται φετίχ της φιλολογικής κοινότητας. Το 1997 ιδρύεται το ΕΛΙΑ Θεσσαλονίκης, ωστόσο δέκα χρόνια μετά, με τη διαρκή ανάπτυξη του ΕΛΙΑ, η ανάγκη για χρηματοδότηση είναι διαρκής και ακόμη και ο ικανός και επίμονος Χαριτάτος δεν μπορεί να αλιεύσει τους πόρους που χρειάζονται. Η ενσωμάτωση του ΕΛΙΑ στο Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ) το 2009 προκρίνεται ως λύση που θα εξασφαλίσει τη βιωσιμότητά του. Το προξενιό δεν είναι παράλογο. Η μορφωτική-πολιτιστική στόχευση του ΜΙΕΤ και ο προσανατολισμός στην προαγωγή της έρευνας του ΕΛΙΑ κοιτούν προς την ίδια κατεύθυνση.

Επέτειοι και απολογισμοί

Οι στρογγυλές επέτειοι – δέκα χρόνια από την ένταξη του ΕΛΙΑ στο ΜΙΕΤ εφέτος, σαράντα χρόνια από την ίδρυσή του σε λίγους μήνες – προσφέρονται για απολογισμούς. Για μια ολόκληρη γενιά ιστορικών και φιλολόγων, με καίριες θέσεις σήμερα σε πανεπιστημιακά ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού, το ΕΛΙΑ αποτελεί μέρος της «οικογενειακής ιστορίας». Η νεοελληνική φιλολογία, ειδικότερα, οφείλει τα μέγιστα στο ΕΛΙΑ, όχι μόνο για τις βιβλιογραφικές εργασίες που δημιούργησαν το στέρεο υπέδαφος για την ανάπτυξη της επιστήμης, αλλά κυρίως για την καθιέρωση του λογοτεχνικού αρχείου ως αξιόπιστου θεσμού. Σήμερα, με περισσότερα από 1.300 αρχεία, το ΕΛΙΑ μπορεί να επαίρεται ότι «κατέχει τον μεγαλύτερο αριθμό αρχείων ιστορικών προσώπων και προσώπων των γραμμάτων και τεχνών, σε σύγκριση με οποιονδήποτε ομοειδή φορέα», ωστόσο η επίδραση του «φαινομένου ΕΛΙΑ» δεν αποτυπώνεται με αριθμούς. Η πρότυπη λειτουργία του ΕΛΙΑ, ο σεβασμός στο αρχείο και στον δημιουργό του καλλιέργησαν στη λογοτεχνική κοινότητα εμπιστοσύνη, ενθαρρύνοντας τους δημιουργούς να καταθέσουν τα προσωπικά αρχεία τους σε οργανωμένους φορείς, εφοδιάζοντας την έρευνα με τα απαραίτητα δεδομένα, ενώ παράλληλα, χάρη στην εξωστρέφεια, στην πολιτική ανοιχτών αρχείων και άμεσης εξυπηρέτησης μεταδόθηκε ένα μοντέλο προαγωγής της έρευνας φιλικό προς τον ερευνητή, μακριά από γραφειοκρατικές αγκυλώσεις. Για να το πούμε με μια δημοφιλή ορολογία της περασμένης δεκαετίας, το ΕΛΙΑ έκανε τα αρχεία στην Ελλάδα σέξι.

Με περισσότερους από 100.000 τίτλους βιβλίων, εφημερίδων, περιοδικών και ημερολογίων του ελληνικού 19ου και 20ού αιώνα, με 400.000 φωτογραφίες στο Φωτογραφικό Αρχείο του, με μια συλλογή χιλιάδων καρτ-ποστάλ και χαρτών, ένα θρυλικό Τμήμα Ελληνισμού Αιγύπτου και ένα Τμήμα Εφήμερων Τεκμηρίων (αφίσες, αυτοκόλλητα, ετικέτες, εισιτήρια, διαφημιστικό υλικό κ.ά.) που κανένας φορέας δεν είχε σκεφτεί να διασώσει και με το διμηνιαίο ηλεκτρονικό περιοδικό «Κομμωτής κομητών» που εγκαινιάστηκε πριν από λίγες εβδομάδες στο Διαδίκτυο, το ΕΛΙΑ εισέρχεται στην πέμπτη δεκαετία του με μια καλή προίκα. Η ερευνητική κοινότητα θεωρεί δεδομένο το αυτονόητο: τη συνέχειά του κατά τα καλά ειωθότα και την ανάληψη νέων πρωτοβουλιών για την καθοδήγηση των αρχειακών ερευνών στους ελκυστικούς δρόμους των digital humanities, πλέοντας ανάμεσα στις Συμπληγάδες της πρόχειρης πληροφόρησης και των fake news.

Ευχαριστούμε για την ευγενική παραχώρηση του αρχειακού υλικού προς δημοσίευση το ΜΙΕΤ και τον διευθυντή του Διονύση Καψάλη, την Αργυρώ Αγγελοπούλου, υπεύθυνη του ΕΛΙΑ, τον Πέτρο Μαλουκάτο και τον Νίκο Μπελογιάννη. Ιδιαίτερες ευχαριστίες για τη συνδρομή τους σε αυτό το αφιέρωμα ανήκουν στη Σοφία Μπόρα (υπεύθυνη τμήματος αρχείων ΕΛΙΑ/Αρχεία λογοτεχνίας), στον Γιώργο Τσακνιά (Συλλογή Εφήμερων), στη Ματθίλδη Πυρλή (Φωτογραφικό Αρχείο), στον Γιώργο Κουμαρίδη (ΕΛΙΑ Θεσσαλονίκης), και στη Χρύσα Προκοπάκη για τις πολύτιμες πληροφορίες της για πρόσωπα και γεγονότα του Αρχείου Τσίρκα.

Βλ. περισσότερα για το ΕΛΙΑ και τις υπηρεσίες του στον ιστότοπο:
http://www.elia.org.gr/